Әбу Насыр Әл-Фарабидің «Ізгілікті (қайырымды) қала тұрғындарының көзқарастары» атты трактатының көне қолжазбасы толық өңдеуден өткеннен кейін 1968 жылы Ливанның Бейрут қаласында М.Махдидің басшылығымен тұңғыш рет басылып шыққан еді. Біз бүгін осы трактаттан Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университетінің оқытушысы Айдынгүл Хаванның араб тіліндегі түпнұсқадан аударған үзіндіні оқырман назарларына ұсынып отырмыз.
(Жалғасы. Басы газеттің өткен сандарында).
Төртінші бөлім. Алдымен онда (адамда) табиғи болып табылатын нәрселердің жіктемесі беріледі, адамның жаны (нәпсі), жан қуаттарының саны, олардың әрқайсысының әрекеті не екендігі және бірі-бірлерінен мәртебелері не болатындығы осыған жатады.
Содан кейін оның барлық дене мүшелері мен олардың мәртебелерінің жіктемесі келеді, жан қуаттарының қайсысы қай мүшеде екендігі, қайсы қуаттардың басқарушы қуат екендігі әрі олардың басқарудағы мәртебелері не екендігі, олардың қайсысы қызмет атқарушы екендігі және қызметтегі мәртебелері не болатындығы, адамның адамнан қалай пайда болатындығы, ер деген не, әйел деген не, ол екеуінің әрқайсысының бір-бірінен мәртебесі және әрқайсысының қуаттары не екендігі, ол екеуінен бала қалай туылатындығы, еркектің баладағы үлесі, сондай-ақ әйелдің баладағы үлесі қандай болмақ екендігі, ең алдымен қайсы мүше, сосын қай мүше пайда болатындығы, адамда ақылдың (зерде) қалай пайда болатындығы, әрекетшіл ақылдың ес аймағына (ойлау бөлімі) қалай ықпал ететіні, алғашқы ақылмен пайымдалатын мәндердің қанша түрі болатындығы, адамда өз қалауынсыз алғашқы ақылмен пайымдалатын мәндердің әрекетшіл ақылдан қалай пайда болғандығы жөнінде айтылады.
Содан кейін, қалаудың мағынасы не екендігі, таңдаудың мағынасының не екендігі, ол екеуінің арасындағы парық не, адам болмысы тән болатын түпкілікті бақыт деген не, бақыт жолынан тайғанда адам баласына келетін азап жайында, шын мәнінде, адам ол екеуіне өз қалауы және өз таңдауы арқылы келетіндігі және қалай келетіндігі, көркем, ізгілікті іс-әрекеттер дегеннің мағынасы не, жаман қылықтар мен ерсі әрекеттер дегеннің мағынасы не екендігі жөнінде әңгімеленеді.
Содан кейін, түс көру мен елестетудің түрлері еске алынады, олардың жан бөлімдерінің қай бөліміне жататындығы, шынайы елестету деген не және жан қуаттарынан қай қуатты алатындығы, шынайылығы қалай дәлелденетіндігі, қалай және қай жағынан дәлелденетіндігі, елестету сөзіне апаратын әдіс не, алда болатыннан ескертетін және айтқандары тура келетін қауымның қалай пайда болатындығы жөнінде айтылады.
Содан кейін, уахи (аян) қалай болатыны, өзіне уахи келген адамның оны қандай қуатпен қабылдайтыны және Алла тағала қай періште арқылы өзіне уахи берілуі тиіс адамға уахи ететіндігі жөнінде әңгіме болады.
Бесінші бөлімде адамның өз қалауы арқылы бар болған нәрселер туралы; адам қоғамдарына қажеттілік осыған жатады.
Содан кейін, адам баласы ұмтылған (алдына қойған) мақсаттарына жетуде бір-біріне көмекке келуіне жол ашатын қоғам түрлері еске алынады, ол қоғамдардың қайсысы үлкен, қайсысы кіші және орташасы қайсы екендігі. Азаматтық қоғам деген не және оның басқа қоғам түрлерінен айырмашылығы қандай, ізгілікті қала деген не, бұл қала қандай үйлесімділіктен құралған және бөлімдерінің саны қанша, бөлімдерінің бөлімдерінен мәртебелері не болмақ, оның басқару әдістері не, ол қалай реттеледі, қалай бір-бірімен байланысты әрі жүйелі болады. Ол қаланың патшасы мен бірінші басшысы қандай болу керек, қала патшасы лауазымына лайықты болуы үшін оның қанша шарты болуы керек, ізгілікті қаланың патшасы лауазымына ұсынылуы үшін туғанынан, сәби кезінен және жастық шағынан қандай белгілері мен шарттары болуы тиіс екендігі, ізгілікті патша кәсібін иеленуге оны тәрбиелейтін әдеттер мен өнерлердің не екендігі. Бұл қаланың бірінші басшысы ұстанатын басшылық түрлерінің қандай болу керек екендігі туралы.
Содан кейін, ізгілікті қалаға қарама-қарсы қалалардағы қоғам түрлері келеді, олардың надан қалалар, адасқан қалалар, пасық (бұзылған) қалалар екендігі, олардың патшалары туралы, ол патшалардың қандай екендігі және әрқайсысының басшылығы қандай болмақ және ол басшылығы неден тұратындығы, бөлімдерінің әрқайсысы бір-бірлерімен қалай байланысатыны, шамамен не нәрсеге ұмтылатындары, қандай мақсатқа жету үшін бір-біріне көмекке келетіндігі жөнінде.
Содан кейін, ізгілікті қала тұрғындарының жандары ақыретте (өлгеннен кейін) жететін бақыттың түрлері еске алынады. Ізгілікті қалаға қарама-қарсы қала тұрғындарының жандары ақыретте тап болатын азаптың түрлері және қала тұрғындарының қайсысы апат құшатыны еске алынады.
Содан кейін, ізгілікті қала тұрғындарының жоғарыда айтылған бақытқа жетуі үшін және аталған азаптан арылуы үшін бірлесе отырып әрқашан қолдануы тиіс немесе сонымен жұмыс жасауы тиіс болатын нәрселердің түрлері және өздеріне тиесілі бір қала болмаған жағдайда ізгі қаланың тұрғындары екендіктерін ерекшелеп тұратын әрі өз қалаларына қарама-қарсы қалаларда өздері жат көрінетін белгілері еске алынады.
Содан кейін, ізгі қала тұрғындарын ақиқаттың өзін емес, оның мысалдары болып табылатын нәрселерде түрлі болуға мәжбүрлейтін себеп еске алынады, ол айырмашылық бірдей, ұқсас нәрсеге бағыттайтыны және олардың арасында қайшылық пен дұшпандық емес, керісінше ымыра бар екендігі әрі олардың айырмашылығы өнер иелерінің өз өнерлеріндегі айырмашылық мысалына жақын нәрселер екендігі еске алынады.
Бұдан кейін, ізгі қалаларда жасап жатқан адамдар мен олардың салғырттығы бұл қалалардың жойылуына себеп болатындығы, ол адамдардың түрлері қанша екендігі, әрқайсысы бір-бірімен не арқылы байланыс жасауы керектігі еске алынады.
Алтыншы бөлім надан көзқарастар мен қоғамдар, надан қалалар және надан басшылықтардың түрлері келіп шығатын бұзылған негіздер еске алынады. Содан кейін, адасқан көзқарастар мен қоғамдар, адасқан қалалар мен адасқан басшылықтардың түрлерін қалыптастыратын бұзылған негіздер еске алынады.
Оның біріншісі табиғи болмыстардағы бұзылған негіз. Содан соң, бұзылған негізге негізделген болмыстардағы олар үшін көзқарас бастамасы болып көрінген нәрселер. Содан кейін, бұзылған негізден туындаған табиғи және қалаулы болмыс-
тар мен оларға олардан көрінген нәрселер арқылы оларда пайда болған әртүрлі ойлар жөнінде. Алдымен, надан көзқарастарды қалыптастыратын ойлар еске алынады. Содан кейін, надан көзқарастардың бірінен кейін бірінің жіктемесі беріледі және олардың әрбірінен надан қоғамдар мен надан қалалар, надан басшылықтар мен надан діндер қалай пайда болатыны келеді. Егер адам надан діндердің бірінің негізін білсе ол діндегі әрбір қарама-қайшы, үйлесімсіз нәрсе оған жеңіл болады әрі оның негіздерін түгелімен қабылдайды.
Сосын, бұдан кейін, адасқан басшылар мен саясаткерлер ұстанған діндер келіп шығатын адасқан пікірлерді тудырған ойлар еске алынады.
Осы жерде, бүгінде ұлыстарда кездесетін надан және адасқан діндерден алынған мысалдар еске алынуы керек еді, дегенмен, оған қосымшаларда қайта оралуды жөн көрдік. Сосын, бұдан кейін, адасқан діндерді адамдарды адасуға ұластыратын сенімнің негізі етіп, онымен заң шығарғандардың барлығы қолданатын көптеген заттың көпшілік көрнеу жағдайларда өзінен тарайтыны туралы қиялданған жандардың ізімен жүретін басқа бір негізге ауысамыз. Бұл адасқан діндердегі көзқарастар мен шариғаттардан ұстануға, ден қоюға және одан ажырамауға тиіс әрі өзі қолданған сол заттарға тиесілі болған жағдай. Осы негізді қорытындылауда оның қарама-қарсы түрінің тұрпайы екенін еске аламыз.
Араб тілінен аударған
Айдынгүл Хаван.
Интернет материалдары бойынша дайындаған
Қалкөз ЖҮСІП.
Араб тілінен аударған Айдынгүл Хаван.
Интернет материалдары бойынша дайындаған
Қалкөз ЖҮСІП.
