Ботай – археолог ғалымдардың пайымдауынша бұрынғы Көкшетау, қазіргі Солтүстік Қазақстан облысына қарасты Айыртау ауданының өңірінде сонау энеолит дәуірінде Қазақстанның солтүстігін мекендеген тайпалар мәдениетінен тылсым сыр шертетін көне қоныс – талай құпияны қойнына тығып жатқан ежелгі мекен.
Жалпы аумағы 15 гектар жерді алып жатқан ежелгі адамдар қонысынан 150-ден астам үйдің орны табылған. Ғалымдар ежелгі тұрғынжайларды қазып, қайта тұрғызуға мүмкіндік алған. Ежелгі тұрғынжайлардың қабырғасының ені бір метр шамасында, ал, биіктігі 70-90 сантиметр мөлшерінде. Қабырға периметрлері бо-
йынша бөренеден өрілген, түтін шығатын шаңырақ пішіндес тесік жасалған. Кәдімгі қазақтың киіз үйлері кейпінде. Осы жерден ежелгі адамдардың құрал-жабдықтары, ыдыс-аяқтары, кәдімгі тастан жасалған жебе, садақ, қанжар, пышақ тәрізді аңшылық қарулары табылған.
Бурабай баурайындағы Ботай қонысының бар көне бейнесін баяндайтын мұражай жеті тұрғынжайдан тұрады. Ежелгі адамдар қонысында әулеттің отағасы жайғасатын салтанатты жай, ас үйі, қымыз баптайтын, құрал-жабдықтар мен қару-жарақтарын қоятын қойма іспеттес бөлмесі болған екен. Мұның барлығы қиял-ғажайып дүниелер емес, ғалымдардың нақты болжамдары бойынша дәлелденген жайлар. Жерді орлап қазып, оқтай түзу бөренеден өріп, іші-сыртын майлы балшықпен сылап көтерген тұрғынжайлар жазда кәдімгідей қоңыр салқын, қыста құрқылтайдың ұясындай жып-жылы болса керек. Ал, кейбір бөлмелердің шаңырағына дейін көтеріліп, бекітілген ағаш басқыштар сайын Сарыарқаның атан түйені алып жығатын ақ түтек боранында тұрғынжайдың кірер есігін қар басып қалса, сыртқа шығуға мүмкіндік беретін қосалқы жолы. Әр бөлмеде Айыртаудағы ежелгі қоныстан табылған жәдігерлер хатталған. Сол қымбат жәдігерлерге қарап, осыдан алты мың жыл бұрын Ұлы Даланың ұландары қандай затты тұтынғанын аңғаруға болады.
Ғалымдар ұзақ уақыт сараптай келе, Ботай қонысы Еуразия даласындағы мал шаруашылығының орталығы болған деген тұжырымға келген. Келіп-кетіп жатар қонақтар Бурабай баурайына көшірілген Ботай мәдениетінің жауһар жәдігерлерін, көне мекеннің көмескі тартып барып қайта жаңғырған сұлбасын аралап көріп, таң-тамаша қалды. Жеті бөлмелі қоныстың бір бөлмесі діни дәстүр мекенжайы екен. Сол жерден табылған адамның бас сүйегінің ДНК-сы қазіргі Қостанай өңірін мекендеген жергілікті жұртқа сәйкес келетін көрінеді. Бұл – бұлтартпайтын ғылыми болжам. Қысы-жазы келушілерден бір арылмайтын Бурабайдың баурайындағы ежелгі адамдар мекені жалпақ жұрттың рухани жан дүниесіне өз үлесін қосып, өткеннің тарихын ұғындырып тұратын болады.
Суреттерді түсірген Советбек МАҒЗҰМОВ.
