Латын әліпбиіне көшу мәселесін өз басым қуана қолдаймын. Қазірдің өзінде көптеген адамдар осы әліпбиге біртіндеп көшіп келе жатыр деп айтуға әбден болады. Мәселен, фейсбукта латын әліпбиінде жазып, ақпарат алмасуда. Әсіресе, шетелдегі қандастарымыз әлмисақтан латын әліпбиін қолданатындығы белгілі.
Демек, латын әліпбиіне көшу біртіндеп басталып келеді деп айтсақ та ешбір артықтығы жоқ. Бір әліпбиден екінші әліпбиге көшудің халқымызға қандай пайда бар дейтұғын өзекті сауалға жауап берсек, оның тиімді тұсы шашетектен. Тілдік кедергіміз, тілімізді бұрап сөйлейтін акцентімізден арылар едік. Табиғи әуезділігі қайтып оралған тіліміз арқылы бір-бірімізді етене жақын түсінуіміз молая береді. Оның үстіне бүгінгі таңда көптеген шетелдіктер де қазақ тіліне қызығып отыр. Олардың да тілді түпкілікті игерулері үшін тәуір мүмкіндік туады емес пе? Осының бәрі айналып келгенде ұлт тілін ұшпаққа шығарып, әлемдік деңгейге көтерілуіне ықпал ететін болады.
Аға буынды қайдам, жас толқын кез-келген жақсы жаңалықты тез қабылдап, бірден үйреніп кетуге қабілетті. Егер күні ертең балаларымыз өзімізді үйретіп жатса, оған таңдануға болмайтын шығар. Сондықтан, әліпбиді оқып үйренгенде, жалғыз өзіміз ғана емес, балаларымызды да жанымызға алып, бірлесе үйренсек, тез меңгерер едік.
Қазір көптеген жас жеткіншектер ағылшын тілін орыс тілінде сөйлеген сияқты меңгеріп кетті ғой. Ынтасы бар адамға айтарлықтай қиындық туғызбаса керек. Кириллица әліпбиін әлемнің 12 мемлекеті ғана пайдаланады. Ал, қалған мемлекеттердің көбі латын әліпбиін қолдануда. Осы бір мысалды көңіл таразысынан өткізсең, төрткүл дүниенің түкпір-түкпірінде қолданысқа ие болып отырғандығын ұғар едіңіз. Қазір ұялы телефонда қазақ тілінде жазатын дүниемізді жаза алмай қиналамыз. Ал, латын әліпбиіне көшкен кезде жеңілдер еді. Өйткені, оның базасы берік қалыптасқан әрі ауқымы да кең.
Өткенге көз жүгіртсек, латын әліпбиінің қазақ тарихындағы ғұмырының оншалықты ұзақ болмағандығын байқар едік. Солай бола тұра, небары он шақты жылдың ішінде осы жазудың арқасында сол дәуірдегі қазақ тілінің құлдырауына біршама тосқауыл қойылды. Оның түпкі себебі, латын әліпбиінің басым бөлігі фонетикаға негізделген. Былайша айтқанда, сөздің үндестік заңы бойынша айқын және таза айтылуын сақтап қалады. Оған қоса түркі әлеміне ортақ заңдылық та бұзылмайды. Біз енді сол үрдісті жалғастырып, заман талабына сай лайықтап, барынша бейімдеп, әрі қарай дамуына ықпал етуіміз керек.
Тағы бір айта кететін дүние, әлемнің әр түкпірінде, шамамен алғанда бес миллионға жуық қандастарымыз күн кешуде. Олардың 80 пайызға жуығы латын әліпбиін қолданады. Алдағы уақытта жаңа әліпбиге көшкен кезімізде төрткүл дүниенің төрт бұрышына тарыдай шашылып кеткен қандастарымызбен барынша жақындаса түсеміз. Шынтуайтына келгенде бұл өте маңызды мәселе.
Турасын айтқанда, тіл тазалығы өзіміз үшін қажет. Қазіргі күні бір сөз бірнеше түрлі болып жазылады. Жазылуына орай әртүрлі болып айтылады. Сондықтан, тіл білімімен айналысатын мамандарымыз осындай мәселелерді бірыңғайлау керек. Жазу нормасының ішінде орфографиялық, орфоэпиялық заңдылықтардың бар екендігі белгілі. Осы заңдылықтарға сүйене отырып, бір ізге түсіру мәселесін шешіп алғанымыз жөн.
Айгүл РЫСМҰХАНОВА,
Макинск қаласындағы №5 орта мектептің мұғалімі.
Бұланды ауданы.
Tіlіmіz tazaryp qalar edі
Latyn a’lіpbi’іne ko’s’y’ ma’selesіn o’z basym qy’ana qoldai’myn. Qazіrdіn’ o’zіnde ko’ptegen adamdar osy a’lіpbi’ge bіrtіndep ko’s’іp kele jatyr dep ai’ty’g’a a’bden bolady. Ma’selen, fei’sby’kta latyn a’lіpbi’іnde jazyp, aqparat almasy’da. A’sіrese, s’eteldegі qandastarymyz a’lmi’saqtan latyn a’lіpbi’іn qoldanatyndyg’y belgіlі.
Demek, latyn a’lіpbi’іne ko’s’y’ bіrtіndep bastalyp keledі dep ai’tsaq ta es’bіr artyqtyg’y joq. Bіr a’lіpbi’den ekіns’і a’lіpbi’ge ko’s’y’dіn’ halqymyzg’a qandai’ pai’da bar dei’tug’yn o’zektі say’alg’a jay’ap bersek, onyn’ ti’іmdі tusy s’as’etekten. Tіldіk kedergіmіz, tіlіmіzdі burap so’i’lei’tіn aktsentіmіzden arylar edіk. Tabi’g’i’ a’y’ezdіlіgі qai’typ oralg’an tіlіmіz arqyly bіr-bіrіmіzdі etene jaqyn tu’sіny’іmіz molai’a beredі. Onyn’ u’stіne bu’gіngі tan’da ko’ptegen s’eteldіkter de qazaq tіlіne qyzyg’yp otyr. Olardyn’ da tіldі tu’pkіlіktі i’gery’lerі u’s’іn ta’y’іr mu’mkіndіk ty’ady emes pe? Osynyn’ ba’rі ai’nalyp kelgende ult tіlіn us’paqqa s’yg’aryp, a’lemdіk den’gei’ge ko’terіly’іne yqpal etetіn bolady.
Ag’a by’yndy qai’dam, jas tolqyn kez-kelgen jaqsy jan’alyqty tez qabyldap, bіrden u’i’renіp kety’ge qabіlettі. Eger ku’nі erten’ balalarymyz o’zіmіzdі u’i’retіp jatsa, og’an tan’dany’g’a bolmai’tyn s’yg’ar. Sondyqtan, a’lіpbi’dі oqyp u’i’rengende, jalg’yz o’zіmіz g’ana emes, balalarymyzdy da janymyzg’a alyp, bіrlese u’i’rensek, tez men’gerer edіk.
Qazіr ko’ptegen jas jetkіns’ekter ag’yls’yn tіlіn orys tіlіnde so’i’legen si’i’aqty men’gerіp kettі g’oi’. Yntasy bar adamg’a ai’tarlyqtai’ qi’yndyq ty’g’yzbasa kerek. Ki’ri’lli’tsa a’lіpbi’іn a’lemnіn’ 12 memleketі g’ana pai’dalanady. Al, qalg’an memleketterdіn’ ko’bі latyn a’lіpbi’іn qoldany’da. Osy bіr mysaldy ko’n’іl tarazysynan o’tkіzsen’, to’rtku’l du’ni’enіn’ tu’kpіr-tu’kpіrіnde qoldanysqa i’e bolyp otyrg’andyg’yn ug’ar edіn’іz. Qazіr ui’aly telefonda qazaq tіlіnde jazatyn du’ni’emіzdі jaza almai’ qi’nalamyz. Al, latyn a’lіpbi’іne ko’s’ken kezde jen’іlder edі. O’i’tkenі, onyn’ bazasy berіk qalyptasqan a’rі ay’qymy da ken’.
O’tkenge ko’z ju’gіrtsek, latyn a’lіpbi’іnіn’ qazaq tari’hyndag’y g’umyrynyn’ ons’alyqty uzaq bolmag’andyg’yn bai’qar edіk. Solai’ bola tura, nebary on s’aqty jyldyn’ іs’іnde osy jazy’dyn’ arqasynda sol da’y’іrdegі qazaq tіlіnіn’ quldyray’yna bіrs’ama tosqay’yl qoi’yldy. Onyn’ tu’pkі sebebі, latyn a’lіpbi’іnіn’ basym bo’lіgі foneti’kag’a negіzdelgen. Bylai’s’a ai’tqanda, so’zdіn’ u’ndestіk zan’y boi’yns’a ai’qyn ja’ne taza ai’tyly’yn saqtap qalady. Og’an qosa tu’rkі a’lemіne ortaq zan’dylyq ta buzylmai’dy. Bіz endі sol u’rdіstі jalg’astyryp, zaman talabyna sai’ lai’yqtap, baryns’a bei’іmdep, a’rі qarai’ damy’yna yqpal ety’іmіz kerek.
Tag’y bіr ai’ta ketetіn du’ni’e, a’lemnіn’ a’r tu’kpіrіnde, s’amamen alg’anda bes mi’lli’ong’a jy’yq qandastarymyz ku’n kes’y’de. Olardyn’ 80 pai’yzg’a jy’yg’y latyn a’lіpbi’іn qoldanady. Aldag’y y’aqytta jan’a a’lіpbi’ge ko’s’ken kezіmіzde to’rtku’l du’ni’enіn’ to’rt burys’yna tarydai’ s’as’ylyp ketken qandastarymyzben baryns’a jaqyndasa tu’semіz. S’ynty’ai’tyna kelgende bul o’te man’yzdy ma’sele.
Ty’rasyn ai’tqanda, tіl tazalyg’y o’zіmіz u’s’іn qajet. Qazіrgі ku’nі bіr so’z bіrnes’e tu’rlі bolyp jazylady. Jazyly’yna orai’ a’rtu’rlі bolyp ai’tylady. Sondyqtan, tіl bіlіmіmen ai’nalysatyn mamandarymyz osyndai’ ma’selelerdі bіryn’g’ai’lay’ kerek. Jazy’ normasynyn’ іs’іnde orfografi’i’alyq, orfoepi’i’alyq zan’dylyqtardyn’ bar ekendіgі belgіlі. Osy zan’dylyqtarg’a su’i’ene otyryp, bіr іzge tu’sіry’ ma’selesіn s’es’іp alg’anymyz jo’n.
Ai’gu’l RYSMUHANOVA,
Maki’nsk qalasyndag’y №5 orta mekteptіn’ mug’alіmі.
Bulandy ay’dany.
