Топырақ ылғалының жиналуы құрғақ аймақтық егіншілік жүйесіндегі ең маңызды элемент болып табылады. 2023 жылғы өнімділік негіздерінің қалыптасуы күзгі және қысқы мезгілдерден басталады.
Көктемгі кезеңде топырақтың ылғалдануы ауыл шаруашылығы дақылдарын себу мерзімдері мен нормаларын, минералды тыңайтқыштардың тиімділігін, топырақтағы нитрификациялық процестердің өтуін, ауыл шаруашылығы дақылдарының өсуін, дамуы мен өнімділігін айқындайды.Топырақта ылғалдың жеткілікті жақсы қоры болған жағдайда ғана өсімдіктер маусымның құрғақшылығы мен ыстығына шыдай алады, ал, шілде-тамыз айларында жауын-шашын түскенде, өсіру технологиясының барлық талаптары орындалған жағдайда дақылдардың жоғары өнімділігі қалыптасады. 2023 жылы дақылдардың өнімділігін қалыптастырудың қандай алғышарттары бар?2022 жылғы күзгі жауын-шашын ауыл шаруашылығы дақылдарының вегетациялық кезеңі аяқталғаннан кейін топырақтағы өнімді ылғал қорын 2020-2021 жылдармен салыстырғанда едәуір толықтырды.
Ақмола облысының қара топырақ аймағында қыркүйек-қазан айларында жауын-шашын мөлшері 22,9 мм құрады, орташа көпжылдық көрсеткіштер бойынша – 53,7 мм. Қараша айында жауын-шашынның мөлшері қатты және сұйық түрінде де 20,2 мм құрады. 2022 жылдың желтоқсан айы жауын-шашынның аз мөлшері және ауа температурасының төмен болуымен сипатталды, бұл топырақтың жоғарғы қабатының қатып қалуына әкелді. 2022-2023 жылдың суық айлары қараша-қаңтарда қар мөлшері 35,0 мм-ден аспады. Бұл орташа көпжылдық көрсеткіш бойынша 57,9 мм төмен. Ақпан айында қар мен қар массасының тасымалдануы күтіледі. Қар жамылғысының биіктігі 7-10 см-ден аспайтын алқаптарда топырақ температурасы топырақ бетінде минус 15-18 градус болды. Қар аз болған жерлерде топырақтағы қардың биіктігі 20 см-ден асатын алқаптармен салыстырғанда айтарлықтай қатып қалды. Өсімдік жамылғысы жоқ сүрі танаптарда қар жамылғысының биіктігі небәрі 12-15 см және топырақ тереңнен қатып қалды.
Топырақтың бір метрлік қабатында қысқы жауын-шашын басталғанға дейін алғы дақыл бойынша өнімді ылғал қоры шамамен 30-40 мм құрайды, оның 47-60 пайызы топырақ қабатында 0-30 см шоғырланған. Сүрі танаптары бойынша топырақтың метрлік қабатындағы топырақ ылғалының қоры (жақсы дайындалған) 115-122 мм құрайды. Топырақ өңдеу уақтылы жүргізілмеген сүрі танаптарда (жазғы кезеңде барлығы 2-3 топырақ өңдеу), топырақ ылғалының қоры небәрі 60-65 мм құрайды.Биіктігі 30-40 см болатын дестелегішпен орылған егістіктерде желтоқсан айының басында алғашқы қар жауғаннан кейін қар жамылғысының биіктігі 30 см-ге дейін болды. Топырақтың қатуы байқалмады.
Қазақстанның басқа солтүстік өңірлеріндегі жағдай да осындай. Құрғақшылықтың, әсіресе, маусым айындағы теріс әсерін азайтудың қолжетімді және нақты әдістерінің бірі – қар тоқтату. Өз кезегінде топырақ ылғалының көктемгі қоры қардағы су қорына және көктемгі еріген судың сіңу тиімділігіне байланысты. Соңғы жылдар ауа райының тұрақсыздығымен ерекшеленеді және дақылдардың вегетациялық кезеңінде құрғақ жағдайлармен сипатталады. Климаттың өзгеруі туралы Ұлттық баяндамада және біздің бақылауларымыз бойынша ауа температурасының орташа көтерілу тенденциясы байқалады, бірақ, кейбір жылдары жылынуға да, салқындауға да күрт ауытқулар болуы мүмкін.
Бүгінгі таңда нақты жағдайға сүйене отырып, ағымдағы жылы дақылдардан жақсы өнім алудың жақсы алғышарттары бар. Күз мезгілінде қысқа кетер алдында топырақтағы ылғалдың салыстырмалы түрде жақсы қоры – қар ұстайтын орамдарды қалыптастыру үшін жеткілікті қар тоқтату. Кейбір заңдылықтар бар: құрғақ жылдардан кейін ауыл шаруашылығы дақылдарын өсіруде ауа райына қолайлы жылдар болады. Мысалы, 2010 жылдың өткір құрғақшылығынан кейін дақылдардың вегетациялық кезеңінде жауын-шашын мөлшері бойынша 2011 жыл қолайлы болды. 2010-2011 жылдардағы қысқы кезеңде жауын-шашын мөлшерінің орташа көпжылдық көрсеткіші 80,3 пайызды құрады, бірақ, біз білетіндей, 2011 жыл жоғары өнімді болды. 23 жылдық бақылаулардың ішінен (2000-2022) тек 2010 жылы белсенді вегетациялық кезеңде жазғы жауын-шашын болмады және ауылшаруашылығы жылындағы жауын-шашын мөлшері небәрі 200 мм болды.
Көктемгі топырақ ылғалдылығының мүмкін болатын бірнеше сценарийін қарастырайық. Бірінші сценарий. 2022 жылғы 25 қаңтарда жүргізілген қар тоқтату мониторингі егістіктердегі қар жамылғысының қар тоқтатусыз биіктігі 9-дан 18 см-ге дейін өзгеретінін көрсетеді және 20 см-ден аспайды. Бұл қарда шамаментопыраққа 23-50 мм су, көктемде 14-30 мм су сіңеді. Күзгі қорларды ескере отырып, қар ерігеннен кейін топырақтың ылғалдылығы шамамен 44-55 мм болады. Қар ерігеннен кейін және себу жұмыстары басталғанға дейін бір ай өтетінін ескеру қажет. Осы кезеңде топырақ ылғалының қарқынды булануы да, арамшөптерді тұтынуы да жүреді. Көктемгі жаңбыр әдетте булануға жұмсалады. Нәтижесінде біз бір метрлік топырақ қабатында 60 мм-ге дейін өнімді ылғалға ие боламыз. Жауын-шашын болмаған жағдайда дақылдардың өнімділігі өте төмен болады! Екінші сценарий. Қар жинау кезінде немесе егістіктерде биік сабаннан кейін қар жамылғысының биіктігі шамамен 35-40 см құрайды. Бұл қарда шамамен су қоры 85-100 мм. Көктемде шамамен 50-65 мм су топыраққа сіңеді. Топырақтағы күзгі ылғал қорын ескере отырып, топырақтың метрлік қабатындағы өнімді ылғал қоры шамамен80-105 мм ылғалды құрайды. Булану мен көктемгі жаңбырды ескере отырып, бұл ылғал мөлшері көктемгі егін себу жұмыстары басталғанға дейін топырақта сақталады.
Өсіру технологиясын сақтай отырып, Қазақстанның құрғақ аймағындағы құрғақшылық пен жылудың теріс әсерін жұмсартуға мүмкіндік беретін аңызық алғы дақылдар бойынша салыстырмалы түрде жақсы ылғал қоры. Қысқы қарды тоқтату кезінде егістіктердің топографиясын ескеру қажет. Көлбеу бойымен қар тоқтатпау керек, әсіресе, күзгі сүдігерлік топырақ өңдеу болмаса. Сүрі танаптар, әсіресе, механикалық жолмен дайындалған қарды мұқият тоқтатуды қажет етеді. Кейбір жағдайларда топырақ ылғалының күзгі қоры жеткілікті болса, қар тоқтату қажет емес.
Еріген судың ағуы, топырақтың шайылуы, жыраның пайда болуы негізінен, сүрі танаптарда жүреді. Ең алдымен, өсімдік қалдықтары мен сабандары дәстүрлі түрде аз болатын алғы дақылдарға назар аударыңыздар, мұнда қардың қуаты шамалы және көктемде топырақтың әлсіз проективті жабындысымен мұндай танаптардың бетінен топырақ ылғалының қарқынды булануы жүреді. Сонымен қатар, мұндай танаптар топырақтың жел эрозиясына төзімді емес. Көлбеу алқаптарда қар тоқтату ұсынылмайды.
Күзгі топырақ өңдеу жүргізілген алқаптарда қар тоқтату қажет. Бұл – ғылымдар мен жекелеген ауылшаруашылығы тауар өндірушілерінің тәжірибесі. 2020-2022 жылдары қатты атмосфералық құрғақшылық жағдайында топырақтың жақсы ылғалдануының арқасында өсімдіктер маусым мен шілде айларындағы құрғақшылыққа төтеп бере алғанын көрсетті. Тегістелген алқаптарда топырақ ылғалының қоры жеткіліксіз болса, топырақты өңдеуге қарамастан, қар тоқтату қажет. Міне, біздің осы ғылыми ұсыныстарымызды ескерген жағдайда, қысқы ылғал қоры мол болмақшы.
Олеся Баймұқанова,
А.И.Бараев атындағы Шортанды астық шаруашылығы
ғылыми-өндірістік орталығының ғылыми қызметкері.
