Біздің Конституциямызда бекітілген заң үстемдігі қағидаты қоғамдағы адам құқықтары мен бостандықтарын қамтамасыз етудің, жүргізіліп жатқан барлық реформаларды тиімді іске асырудың маңызды кепілі болып табылады.
Қазақстан Республикасының Президенті ұсынған институционалдық реформалардың бірі Қазақстанда заңның үстемдігін қамтамасыз етуге арналған. Біздің Конституциямыз адам құқықтарының жалпыға бірдей декларациясының және басқа да негізгі халықаралық құжаттардың талаптарына толық сәйкес адам мен азаматтың жеке құқықтары мен бостандықтарына, саяси, экономикалық және әлеуметтік құқықтарына кепілдік береді, сондай-ақ оның рухани өсуі мен жан-жақты үйлесімді дамуы үшін қажетті жағдайлар жасайды. Заңның үстемдігін қамтамасыз етуде қоғамдағы құқықтық мәдениетті арттыру, азаматтарды заңды құрметтеу рухында тәрбиелеу маңызды. Осы бағытты іске асыру шеңберінде Президент соттар жүйесін жаңғырту, соттарға қойылатын біліктілік талаптарының тиімділігін қамтамасыз ету, бүкіл соттар корпусының жұмысында ашықтық, айқындық, кадрларды іріктеу жөніндегі бірқатар негізгі міндеттерді белгіледі.
Сот кадрларын даярлау және іріктеу жүйесін жетілдіруді сот лауазымдарына кандидаттарды іріктеудің біліктілік талаптары мен тетіктерін қатаңдату жолымен, міндетті норманы – сот процестеріне қатысу өтілінің 5 жылын енгізу, кәсіби дағдылар мен дағдыларды тексеру үшін ситуациялық тесттер жүйесін енгізу жолымен жүргізу ұсынылады.
Мемлекеттік қызмет жүйесіндегі реформалар да тұжырымдамалық маңызды бағыт болып табылады және бұл екі буын – кәсіби мемлекеттік аппарат және заңның үстемдігі, келесі институционалдық бағытты – экономикалық реформалар кешенін табысты іске асырудың негізі, бұл өз кезегінде азаматтардың әл-ауқатын арттыруға ықпал ететін болады.
Қазақстан Республикасының «Әділет органдары туралы» Заңында көзделген негізгі міндеттердің бірі әлеуметтік-экономикалық жаңғырту мен саяси демократияландыруды қамтамасыз етуге, мемлекет дамуының барлық басымдықтарын іске асырудың құқықтық негіздерін құруға қатысуымен сипатталатын ұлттық заңнаманы қалыптастыруға қатысу болып табылады. Әділет органдары, сайып келгенде, мемлекеттік басқару саласындағы құқықтық қамтамасыз ету, құқықтық көмекті ұйымдастыру және заң қызметтерін көрсету мақсаттарына қызмет етеді.
Қазақстан Республикасының Конституциясына сәйкес, әркімнің білікті заң көмегін алуға құқығы бар. Заңда көзделген жағдайларда заң көмегі тегін көрсетіледі. Тегін заң көмегінің бір түрі мемлекет кепілдік берген заң көмегі болып табылады «Адвокаттық қызмет және заң көмегі туралы» Қазақстан Республикасының Заңында және бақа да Қазақстан Республикасының актілерімен көзделген негізінде алуға құқылы жеке және заңды тұлғалаларға адвокаттар мен заң консультанттары көрсете алады.
Біздің еліміздің заңнамасы үнемі жетілдіріліп, жаңартылып, өзгерістер мен толықтырулар енгізіліп отырады.
Ақмола облысының әділет департаменті халыққа құқықтық көмек көрсету, оның ішінде мемлекет кепілдік берген заң көмегі мен кешенді әлеуметтік заң көмегіне қатысты түсіндіру іс-шараларын тұрақты негізде жүргізеді. Қазіргі уақытта Ақмола облысының аумағында 349 адвокат заң көмегін көрсетеді, оның ішінде 99 адвокат және 16 заң консультанты «Е-Заң көмегі» ақпараттық жүйесінде тіркеліп, мемлекет кепілдік берген заң көмегін көрсетеді.
Ағымдағы жылдың 7 айы бойынша 6845 азаматқа мемлекет кепілдік берген заң көмегі көрсетілді, оның ішінде азаматтық істер бойынша 95, қылмыстық істер бойынша 4221, әкімшілік істер бойынша 376, сонымен қатар, 2153 азаматқа құқықтық кеңес берілді.
Мемлекеттік қызмет көрсету саласы әрқашан әділет органдарының басым міндеттерінің бірі болып табылады. Егер соңғы бірнеше жылда Қазақстан Республикасы мемлекеттік қызметтер көрсету жөніндегі қолданыстағы заңнамасына енгізілген өзгерістер мен толықтыруларды талдайтын болсақ, онда барлық өзгерістер мемлекеттік қызметтер көрсету процесін авторизациялауға, оларды көрсету рәсімін жеңілдетуге, қажетті құжаттар тізбесін қысқартуға және мемлекеттік қызметтер көрсету мерзімдерін қысқартуға бағытталған деп сеніммен айтуға болады, бұл жиынтығында бюрократиялық кедергілерді болдырмайды және бұл процесс мөлдір, ашық және қол жетімді.
Шынында, әділет органдары көрсететін барлық мемлекеттік қызметтер электрондық форматқа ауыстырылды, коммерциялық емес ұйымдарды тіркеу мерзімі 10-нан 5 жұмыс күніне дейін екі есе қысқарды, заңды тұлғалардың қызметін тоқтату рәсімі де 5 жұмыс күніне дейін қысқартылды, ал, шағын кәсіпкерлік субъектілерін тіркеу электрондық форматта электрондық үкімет порталында санаулы сағаттарда жүзеге асырылады.
Таратылатын заңды тұлғалар бойынша ақпарат алмасуды автоматтандырудың арқасында таратылатын заңды тұлғалар үшін салық берешегінің жоқтығы туралы анықтама беруден бас тартылды, бұл тексеру «Заңды тұлғалар» Мемлекеттік деректер базасы мен мемлекеттік кірістер органдарының ақпараттық жүйесінің өзара іс-қимылы кезінде жүргізіледі. Бұл ретте, кез-келген заңды тұлғаны табысты таратудың басты өлшемдерінің бірі мемлекет алдындағы барлық салық міндеттемелерін орындау болып табылатынын атап өту маңызды.
Бизнес субъектілерін құруды жеңілдету мақсатында ұзақ уақыт бойы шағын кәсіпкерлік субъектілерінің жарғыларын нотариалды куәләндіру қажеттілігі алынып тасталды, шағын кәсіпкерлік субъектілері үшін жарғылық капиталдың нөлдік ставкасы белгіленді, шағын кәсіпкерлік субъектілерін тіркеу және тарату тіркеу алымын алмай, тегін жүргізіледі. Сондай-ақ, заңды тұлғаның тіркеу деректеріне өзгерістер енгізу, басшыны ауыстыру процесі автоматтандырылды, ал, енгізілген өзгерістерді және жеке кәсіпкерлік субъектілерінің құрылтай құжаттарына қосымша өзгерістерді тіркеу рәсімі толығымен алынып тасталды және хабарлама сипатында болады. Бұдан басқа, Е-Апостиль ақпараттық жүйесі арқылы «Әділет органдарынан және өзге де мемлекеттік органдардан, сондай-ақ, Қазақстан Республикасының нотариустарынан шығатын ресми құжаттарды Апостильдеу» мемлекеттік қызметін көрсету табысты жүргізілуде.
«Е-Апостиль» – құжаттарды тіркеуге және «мөртабан» беруге арналған электронды апостиль, ол орталықтандырылған есепке алуды және жіберілмеген құжаттардың бірыңғай мұрағатын қамтамасыз етеді, сондай-ақ, Қазақстан Республикасының аумағында ғана емес, сонымен қатар, онлайн режимінде өтініш берушілерге жүгінуге мүмкіндік береді.
«Е-Апостильдің» басты артықшылығы – құжаттарды беру уақытын қысқарту, халықтың мемлекеттік қызметтерге қол жеткізуін жеңілдету және құжаттарды жоғалту қаупін азайту, яғни, апостиль мөртабаның беру үшін жылдам, қауіпсіз және қағазсыз процедура. Сондай-ақ, Әділет органдары «нотариаттық қызметпен айналысу құқығына үміткер адамдарды аттестаттау» және «адвокаттық қызметпен айналысу құқығына үміткер адамдарды аттестаттау» сияқты мемлекеттік қызметтерді көрсетеді. Қазіргі уақытта бұл қызметтер электрондық форматқа ақпараттық жүйе арқылы электрондық өтініш беру және аттестаттау туралы шешім алу арқылы электрондық форматқа ауыстырылды.
Мемлекеттік қызметтерді бағалаудың басты критерийлері ашықтық, оларды жедел көрсету және сыбайлас жемқорлық тәуекелдерін барынша азайту болып табылады. Атқарушылық іс жүргізу саласында цифрлық технологияларды енгізудің және жаңа тәсілдердің арқасында бүгінгі күні «электрондық үкімет» порталы арқылы онлайн режимде алуға болатын «Өндіріп алушының өтініші бойынша атқарушылық құжаттың негізінде атқарушылық іс жүргізуді қозғау» және «Жеке сот орындаушысы қызметімен айналысуға үміткер адамдарды аттестаттаудан өткізу» түріндегі мемлекеттік қызмет түрлері көрсетіледі. Сот актілерінің көп бөлігін борышкерлер ерікті түрде орындамайды. Мұндай жағдайларда заң өндіріп алушыға қарызды қайтаруға қолдау көрсететін атқарушылық іс қозғау құқығын қарастырады.
Мемлекеттік қызметті атқарушылық әрекеттердің жасалу орны бойынша аумақтық әділет органдары көрсетеді. Аталған мемлекеттік қызметті көрсетудің бірнеше жолдары бар, ол көрсетілетін қызметті беруші арқылы, «Азаматтарға арналған үкімет» мемлекеттік корпорациясы» коммерциялық емес акционерлік қоғамы арқылы және «электронды үкімет» www.egov.kz веб-порталы арқылы көрсетіледі. Аталған қызметті алғысы келетін азамат көрсетілетін қызметті берушіге ол үшін қажетті құжаттарды жібереді.
Мемлекеттік қызметті көрсету үшін қажетті құжаттар тізбесі бекітілген. Олар атқарушылық құжатты жазып беру, мәжбүрлеп орындауға жолдау және атқарушылық іс жүргізуді қозғау туралы өтініш, атқарушылық құжат, жеке куәлік немесе сәйкестендіру үшінцифрлық құжаттар сервисінен электрондық құжат. Көрсетілетін қызметті беруші құжаттар келіп түскен күні оларды атқарушылық іс жүргізу органдарының автоматтандырылған ақпараттық жүйесінде тіркеуді жүзеге асырады және мемлекеттік сот орындаушысына жолдайды.
Мемлекеттік сот орындаушысы өз кезегінде құжаттар келіп түскен сәттен бастап үш жұмыс күні ішінде атқарушылық іс жүргізуді қозғау немесе қозғаудан бас тарту туралы қаулы шығарады, ол көрсетілетін қызметті алушыға жіберіледі. Мемлекет көрсететін қызметке сұрау салу қабылданған кезде көрсетілетін қызметті алушының «жеке кабинетіне» мемлекеттік көрсетілетін қызмет нәтижесін алу күні мен уақыты көрсетілген қабылдау туралы мәртебе және хабарлама жіберіледі. Көрсетілетін қызметті алушы құжаттар топтамасын толық ұсынбаған жағдайда, Мемлекеттік корпорация немесе көрсетілетін қызметті беруші өтінішті қабылдаудан бас тартады және ол бойынша қолхат береді.
Заңның үстемдігі – бұл ең алдымен, адамның құқықтары мен бостандықтарының басымдығы, гуманизм, яғни, адамның жеке басының ең жоғары құндылығын, оның еркін даму және қабілеттерін көрсету құқықтарын тану, жеке тұлғаның игілігін қоғамдық қатынастар мен азаматтардың әл-ауқатының сапасын бағалау критерийі ретінде бекіту. Міне, осы қағидаттар біздің Ата Заңымыз – Конституциямыз арқылы мемлекеттік деңгейде өзінің оң шешімін тауып келеді.
Баукен ӘЛМЕШ,
Ақмола облыстық әділет департаментінің басшысы.
