Тәттімбет Қазанғапұлы 210
Тәттімбет Қазанғапұлы (1815-1862) Қарағанды облысының Қарқаралы ауданында туған.
Тәттімбет атқа ерте мініп, ел ісіне ерте араласқан. Батыс-Сібір генерал-губернаторы генерал-майор Фон Фридрихс Тәттімбет туралы арнайы жинаған мәліметінде «Тәттімбет – ақ сүйектер әулетінен, бірақ көпестер гильдасына тіркелмеген. Қарқаралы округіндегі Нұрбике-Шаншар болысында 1842 жылдың 20 қаңтарынан 1845 жылдың 25 қаңтарына дейін болыс болды» деген дерек келтіреді.
Тәттімбет Ресей патшасы II Александрдың таққа отыру салтанатына қатысады. Шоқан Уәлиханов, Григорий Николаевич Потанин, Адольф Янушкеевич сияқты оқымысты-ғалымдармен, Алшынбай, Құнанбай, Шорманның Мұсасы, Жайықбайдың Ыбырайы, Кішкентайдың Аққошқары, Сандыбайдың Ердені, Уәлиханның Шыңғысы сияқты дала шонжарларымен, Жанақ, Шөже, Кемпірбай, Біржан сал, Жаяу Мұса, Орынбай сияқты әнші-ақындармен, Тоқа, Ықылас, Итаяқ, Шашақ сияқты күйшілермен қадірлес-сыйлас болған.
Тәттімбеттің «Сары жайлау», «Былқылдақ», «Көкей кесті», «Сылқылдақ», «Қосбасар», «Бес төре» күйлері ел арасында кең таралған.
Шоқан Уәлиханов
Шын есімі Мұхаммед Қанафия. XIX ғасырдың екінші жартысындағы демократтық, ағартушылық мәдениеттің ірі өкілдерінің бірі. Шығыстанушы, тарихшы, фольклоршы, этнограф, географ, ағартушы. Әжесі бала күнінде «Шоқаным» деп еркелетіп айтуымен «Шоқан» аталып кеткен.
Әкесі Шыңғыс Уәлиханұлы сол кезде Аманқарағай дуанының (орталығы Қараоба мекені) аға сұлтаны болған. Округ орталығы 1844 жылы Құсмұрын қамалына ауысқаннан кейін дуан аты Құсмұрын болып өзгертілді. Шоқанның өз атасы Уәли Орта жүздің ханы болған. Шоқанның ата-бабалары атақты сұлтандар әулетіне жатады. Арғы бабасы Қазақ Ордасының Ұлы ханы Абылай XVII ғасырдағы айбынды қазақ билеушілерінің бірі болды. Шоқан оның шөбересі.
Шоқанның анасы жағынан туыс нағашылары – Баянауыл өлкесіндегі атақты Шормановтар әулеті болатын. Шорманов Мұса орыс армиясының полковнигі, белгілі қазақ биі, Баянауыл сыртқы округының аға сұлтаны еді.
Шоқан Уәлиханов 1860 жылы Санкт-Петербургте орденмен марапатталып, әскери шені жоғарылатылды. Оны орыс патшасы Александр-ІІ өзі қабылдады. Осы кездесу кезінде Шоқан патшаға орыс шенеуніктерінің қазақ халқына жақсы қарауы жайлы өз өтінішін батыл жеткізді.
Абай Құнанбайұлы
Қазақ әдеби тілінің негізін қалаушы, ұстаз, ақын, ағартушыфилософ, сазгер, аудармашы, саяси қайраткер, орыс және еуропа мәдениетімен жақындасу арқылы қазақ мәдениетін жаңартуды көздеген реформатор Абай Құнанбайұлы Шығыс пен Батыс мәдениетін жетік білген. Бірқатар әлем ойшылдарының еңбектерімен жақсы таныс болған. Философиялық трактаттар стилінде жазылған «Қара сөздері» тақырып ауқымдылығымен, дүниетанымдық тереңдігімен, саяси-әлеуметтік салмақтылығымен құнды.
Абай Құнанбайұлы Орта жүздің Тобықты руынан шыққан. Әкесі Құнанбай Өскенбайұлы өз заманындағы атақ-даңқы алысқа кеткен адамдардың бірі болған. Патша өкіметі XIX ғасырдың ортасындағы бір сайлауда оны Қарқаралы ауданының аға сұлтандығына бекіткен. Абайдың анасы Ұлжан Орта жүздің Арғын тайпасынан. Қаракесек руының қызы. Абай бала кезден Өскенбайдың әулетінің Үлкен әжесі атанып кеткен Зере әжесінің қолында өсті. Өскенбайдың бәйбішесі Тоқбала анамыз (Зере) Найманның Матай болысының байы Бектемірдің қызы, Зере әжеміз Ибраһимді «Абай» деп еркелетіп атаған.
Міржақып Дулатұлы
Міржақып Дулатұлы1885 жылы Торғай облысының, Сарықопа өзенінің бірінші ауылы, қaзipгi Қостанай облысының Жанкелді ауданына қарасты Қызбел ауылында туған. Әкесі балаларын жастайынан оқуға береді. Алғашқыда бала Міржақып ауыл молдасынан оқып, хат таниды. 1897-1902 жылдары ауыл мектебінде орысша оқытатын Мұқан мұғалімнен дәріс алады.
1904 жылы Міржақып Омбы қаласына келеді. Осында ұлт зиялыларының ұстазы Ахмет Байтұрсынұлымен кездеседі. 1905 жылы Қарқаралыдағы саяси-бұқаралық жұмыстарға қатысады. 1905 жылы патша өкіметіне қазақ халкының атынан петиция жазушылардың қатарында болады.
1913 жылы ол Ахмет Байтұрсынұлымен бipre «Қазақ» газетін шығарып, басылымның бұдан кейінгі жұмысына белсене араласады. 1920 жылы Ташкентке келіп, сондағы «Ақ жол» газетінде қызмет атқарады. 1922 жылы жазықсыз қамауға алынады. Түрмеден шыққан соң, 1922-1926 жылы Орынбордағы ағарту институтында оқытушы болады. 1928 жылдың аяғында бip топ қазақ зиялыларымен бipre қамауға алынады да, он жылға сотталып, 1935 жылы тұтқында қайтыс болады.
Сəбит Мұқанов
Қазақ әдебиетінің негізін қалаушылардың бірі, академик-жазушы Сәбит Мұқанұлы Мұқанов 1900 жылы қазіргі Солтүстік Қазақстан облысы Жамбыл ауданында туған. Омбыдағы оқытушылар курсын, Орынбордағы жұмысшылар факультетін, Мәскеудегі Қызыл профессорлар институтының әдебиет бөлімін бітірген.
Сәбит Мұқанов әдебиетке араласқаннан бастап-ақ дәуір, заман алға қойған тақырыптарға қалам тербеді. Ол қазақ әдебиетінің барлық жанрында өндірте еңбек етті. Соның ішінде «Ботагөз» романы – қазақ халқы өміріндегі төңкерістік ірі кезеңді шебер бейнелеген келелі шығарма. «Ботагөз» романына негізделіп пьеса жазылып, кинофильм түсірілген.
Сәбит Мұқанов 40-жылдары «Менің мектептерім» романын, «Балуан Шолақ» повесін, «Сырдария» романын, тағы басқа прозалық жөне поэзиялық шығармаларын жазды. 50 жылдары «Шоқан Уәлиханов» драмасын, «Тыңдағы толқындар» романын, «Саяхаттар», «Туған жердің тыңында», «Тыңда тұнған байлық», «Алыптың адымдары», «Адам-Атаның шоқысында» кітаптарын шығарған. Сәбит Мұқанов қазақтың 19 ғасырдағы ойшыл-ғалымы Шоқан Уәлихановтың өмірі мен шығармаларын ұзақ жылдар бойы терең зерттеп, «Шоқан Уәлиханов» пьесасы мен «Жарқын жұлдыздар» атты зерттеу еңбегін, «Аққан жұлдыз» романын жазып, оның екі кітабын шығарған. Жазушы 4 том ретінде жоспарлаған бұл роман аяқталмай қалған.
Қазақ әдебиетінің негізін қалаушылардың бірі, академик-жазушы Сәбит Мұқанұлы Мұқанов 1900 жылы қазіргі Солтүстік Қазақстан облысы Жамбыл ауданында туған. Омбыдағы оқытушылар курсын, Орынбордағы жұмысшылар факультетін, Мәскеудегі Қызыл профессорлар институтының әдебиет бөлімін бітірген.
Сәбит Мұқанов әдебиетке араласқаннан бастап-ақ дәуір, заман алға қойған тақырыптарға қалам тербеді. Ол қазақ әдебиетінің барлық жанрында өндірте еңбек етті. Соның ішінде «Ботагөз» романы – қазақ халқы өміріндегі төңкерістік ірі кезеңді шебер бейнелеген келелі шығарма. «Ботагөз» романына негізделіп пьеса жазылып, кинофильм түсірілген.
Сәбит Мұқанов 40-жылдары «Менің мектептерім» романын, «Балуан Шолақ» повесін, «Сырдария» романын, тағы басқа прозалық жөне поэзиялық шығармаларын жазды. 50 жылдары «Шоқан Уәлиханов» драмасын, «Тыңдағы толқындар» романын, «Саяхаттар», «Туған жердің тыңында», «Тыңда тұнған байлық», «Алыптың адымдары», «Адам-Атаның шоқысында» кітаптарын шығарған. Сәбит Мұқанов қазақтың 19 ғасырдағы ойшыл-ғалымы Шоқан Уәлихановтың өмірі мен шығармаларын ұзақ жылдар бойы терең зерттеп, «Шоқан Уәлиханов» пьесасы мен «Жарқын жұлдыздар» атты зерттеу еңбегін, «Аққан жұлдыз» романын жазып, оның екі кітабын шығарған. Жазушы 4 том ретінде жоспарлаған бұл роман аяқталмай қалған.
Иса Байзақов
Иса Байзақов 1900 жылы Павлодар облысы, Ертіс ауданында дүниеге келіп, 1946 жылы Алматы қаласында қайтыс болған. Кішкентайынан «Әнші Иса» атанады. 1921 жылы Семейдегі жұмысшы факультетінде, 1922 жылы Орынбордағы Қазақ халық ағарту институтында, 1929-1932 жылы Қазақ педагогикалық институтында оқыған. 1926-1929 жылы Қазақ драма театрына шақырылып, Қалибек Қуанышбаев, Құрманбек, Серке Қожамқұлов, Елубай Өмірзақов, тағы басқа актерлермен бірге жаңа театрдың негізін қаласады. Театр алғаш қойған М.Әуезовтің «Еңлік- Кебегі» мен «Бәйбіше-тоқалында» басты рөлдерде ойнайды. Өзі инсценировка жасаған «Біржан-Сара» қойылымындағы Біржан рөлінде нағыз актерлік дарынын танытқан. 1932-1940 жылдары Алматы, Қарағанды, Семей қалаларында радиода, филармонияда, Жазушылар одағында қызмет істеді. Өлеңдері 1924 жылдан жариялана бастады.
И.Байзақовтың ақындық дарыны Ұлы Отан соғысы жылдарында ерекше танылды. Ақын өзінің отты жырларымен ел ішіндегі насихат жұмысына белсене араласып, еңбектегі ерлікті жырлады. И.Байзақов 40-тан астам әннің сөзін жазып, көптеген қазақ әндерін нотаға түсіртті. Оның шығармашылығы – қазақ поэзиясындағы жарқын белестердің бірі. Актерлік, әншілік, жыршылық дарынымен қазақ мәдениетінде терең із қалдырған.
Қанабек Байсейітов
Қанабек Байсейітов 1905 жылдың көктемінде қазіргі Алматы облысының Қаратал ауданындағы Қалпе деген жерде дүниеге келіп, 1979 жылы Алматы қаласында дүние салған.
Әке-шешесі көпке дейін бала көрмей жүріп, Ескелді, Балпық әулиелердің басына түнеп, боз қасқа сойған соң, дүниеге Қанекең келген екен. Жалғыз бала ерке өссе де, молданың алдын көріп, харіп таныған. Әкесі оны орыс мектебіне де беріп оқытқан. Жас кезінде ақын Сараны көзімен көріп, айтқан ән-өлеңдерін өз құлағымен естіген. Қанекең ән дүлдүлі Әміренің тікелей шәкіртінен Арқа әндерін естігендегі әсерін кейін «Құштар көңіл» атты кітабында сүйсіне жазған.
Құрманбек Жандарбековтармен бірге театрда талай образдар жасайды. Алайда, оның даңқын шығарған опера өнері еді. Консерваториялық жоғары білімі жоқ болса да, Күләш, Құрманбек, Шара, Манарбек сияқты майталмандармен бірге бұрын-соңды қазақ естіп көрмеген опера өнерін тез арада игерулері таңғаларлық жағдай.
Қанабек Байсейітов кино өнері саласында да айтарлықтай көзге түскен ерекше дарын иесі.
Құрманбек Жандарбеков
Құрманбек Жандарбеков 1905, Түркістан облысы Сайрам ауданында дүниеге келіп, 1973 жылы Сайрам ауданында қайтыс болған.
Қ.Жандарбековтың өнер жолы көркемөнерпаздар үйірмесінен бастау алады. 1920 жылы Ташкент қаласындағы «Шығыс кештері» деп аталған мерекелік концертте 15 жасар бозбала Жандарбеков бірінші бәйгені жеңіп алды.
Оның шығармаларының елеулі кезеңі 1925 жылы Қызылорда қаласында ұйымдастырылған тұңғыш қазақ кәсіби драма театрына келуінен басталды. Ол Қазақ драма театрының әртістері С.Қожамқұлов, И.Байзақов, Ә.Қашаубаев бастаған алғашқы өкілдері тобына келіп қосылды. Құрманбек Жандарбековтың бойындағы табиғи дарын, әншілік қабілет театр сахнасында оның тамаша образдар галереясын жасауына мүмкіндік берді. 1927 жылы Мәскеуде өткен этнографиялық концертке қатысты.
Үздік опералық партияларының бірі – «Қыз-Жібек» операсындағы Бекежанды сан түрлі бояумен ашып, әсерлі сомдады. 1961 жылдан Құрманғазы атындағы өнер институтының опералық даярлық кафедрасының меңгерушісі болды.
Евгений Брусиловский
Евгений Григорьевич Брусиловский 1905 жылы Ресейдің Дондағы- Ростов қаласында дүниеге келіп, 1981 жылы Мәскеуде дүние салған.
Ленинград (қазіргі Санкт-Петербург) консерваториясын бітірген. 1933 жылы КСРО Композиторлар одағының жолдамасымен Алматыға келеді. 1934-1938 жылы Қазақ музыка (қазіргі Қазақ опера және балет театры) театрының музыкалық жетекшісі, 1939-1956 жылы Қазақстан Композиторлар одағы басқармасының төрағасы, 1956-1976 жылдары КСРО Композиторлар одағы басқармасының мүшесі, 1944-1951 жылдары Қазақ филармониясының көркемдік жетекшісі, 1944-1970 жылдары Алматы консерваториясының композиция кафедрасының меңгерушісі болып қызмет атқарады.
Брусиловский қазақ музыка өнерінде еуропалық бағыттағы шығармашылық мектептің қалыптасуына үлкен үлес қосты. Ол 9 опера, 2 балет, 9 симфония, «Кеңестік Қазақстан» атты кантата, оркестрге, аспаптарға арналған концерттер, 500-ден астам әндер мен романстар, сондай-ақ, Қазақстан әнұранының музыкасын (Мұқан Төлебаев, Л.Хамидилермен бірігіп) жазды.
Ол 250-ден астам қазақ ән-күйлерін жазып алған. Сондай-ақ, «Қыз Жібек», «Жалбыр», «Ер Тарғын» сияқты алғашқы қазақ операларының авторы.
Брусиловский қазақтың ұлттық әндерін өз шығармаларында жоғары шеберлікпен пайдаланды. 1970 жылдан Мәскеуде тұрған ол қазақ тұрмысы тақырыбына 8-9-ыншы симфонияларын, «Қозы Көрпеш-Баян сұлу» балетін жазды.
Мәлік Ғабдуллин 1915 жылыАқмола облысының Зеренді ауданындағы Қойсалған ауылында дүниеге келді.
1935 жылы ҚазПИдің тіл-әдебиет факультетін бітірген. «Пионер» газеті жауапты редакторының орынбасары, КСРО Ғылым академиясының Қазақ филиалында кіші ғылыми қызметкер болып істеген. 1938-1941 жылдары ҚазПИдің аспирантурасында оқыды.
Генерал И.В.Панфилов бастаған даңқты 28-інші гвардиялық дивизиясы құрамында Ұлы Отан соғысына бастанаяқ қатысты. Мәскеу іргесіндегі қанды шайқаста қаһармандықтың асқан үлгісін көрсеткені үшін Кеңес Одағының Батыры жоғары атағына ие болды. 1944-1946 жылдары КСРО Қорғаныс Министрлігі Жоғарғы Саяси Басқармасы үгіт-насихат бөлімінің бастығы болып істеді.
1946-1951 жылдары Қазақ КСР Ғылым академиясы Тіл және әдебиет институтында директордың орынбасары, директоры, 1951-1963 жылдары ҚазПИдің ректоры, 1963 жылдан өмірінің соңғы күніне дейін Қазақ КСР ҒА М.Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институтында фольклор бөлімінің меңгерушісі міндеттерін атқарды. 1938 жылдан бастап қазақ фольклорының мәселелерін терең зерттеген ғалым.
1947 жылы «Қобланды батыр» жырын ғылыми зерттеудің проблемалары» деген тақырыпта кандидаттық диссертация қорғады.
Филология ғылымының докторы (1959), профессор (1959), КСРО Педагогика ғылымдары академиясының академигі (1959), Совет Одағының Батыры (1943), Қазақ КСР-інің еңбек сіңірген ғылым қайраткері (1961), Қазақ КСР Ғылым академиясының Ш.Уәлиханов атындағы сыйлығының лауреаты (1972). Қызыл Жұлдыз, 1 дәрежелі Отан соғысы ордендерімен және медальдармен марапатталған.Екі рет КСРО Жоғарғы Кеңесінің депутаты болып сайланған.
Ілияс Есенберлин 1915 жылы Ақмола облысындағы Атбасар қаласында дүниеге келген. Жазушының балалық шағы аштық жалмаған зұлмат заманға тап келіп, 5 жасында тұл жетім қалып, балалар үйіне тапсырылады.
1940 жылы күзде Қызыл әскер қатарына шақыртылып, Рига әскери-саяси училищесінде оқып, соғысқа аттанды. 1942 жылы қаттв жарақаттанып, елге оралды. 1947 жылға дейін Қазақстан Компартиясының Орталық комитетінің аппаратында нұсқаушы болып жұмыс істеді. Кейін баспа, Жазушылар одағында лауазымды қызметтер атқарды.
1975 жылдан бастап толық шығармашылық жұмысқа көшіп, 16 жылда 15 романды дүниеге әкеледі. 1969 жылы «Қаһар», 1971 жылы «Алмас қылыш», 1973 жылы «Жанталас» романдарын жазды. ХV-ші ғасырдан ХІХ-шы ғасырдың ортасына дейінгі қазақ тарихы суреттелген бұл романдар кейін «Көшпенділер» трилогиясына біріктірілді. Алғаш рет 1976 жылы жарық көрген трилогия орыс тілінің өзінде 12 рет басылып, 1,5 миллион тиражбен тарады. Жалпы «Көшпенділер» трилогиясы әлемнің 30 тілінде жарық көріп, 50 рет қайта басылды.
Қазақ ССР Мемлекеттік сыйлығының лауреаты, қазақ әдебиетінің тарихында бүгінге дейін ең көп роман жазған жазушы Ілияс Есенберлиннің қаламынан туған «Айқас», «Ғашықтар», «Қатерлі өткел», «Алтын құс», «Маңғыстау майданы», «Алтын аттар оянады», «Көлеңкеңмен қорғай жүр», «Алыстағы арпалыс», «Аққу құстар қуанышы», «Махаббат мейрамы» романдары тың тақырыпта жазылып, қазақ әдебиетінде оған дейін мүлде көтерілмеген мәселелерді қозғаған, әдебиетке серпін әкелген, оқырман сүйіспеншілігіне бөленген туындылар. Өмірінің соңында «Алтын Орда» романынн жазған жазушы 1983 жылы Алматыда дүние салды.
Әлеуметтік материалдар желісі бойынша ықшамдап дайындаған
Асылай ҚАДЫРҚЫЗЫ.
