Сұхбат
– Гүлнәр Хамитқызы, алдымен Қазақстанда азаматтардың құқықтарын қорғау бойынша қандай шаралар қабылданып жатқанын айтып беріңізші?
– Соңғы жылдары біздің еліміз бірқатар маңызды бастамаларды іске асыру арқылы адам құқықтары саласында белгілі бір жетістіктерге қол жеткізді. Адам құқықтары саласындағы халықаралық стандарттарды ұлттық заңнамаға енгізу бойынша жоспарлы жұмыс жүргізілуде. Атап айтқанда, сот төрелігін қамтамасыз етуде және тиімді құқық қорғау институттарын қалыптастыруда адам құқықтарын қорғауға бағытталған ауқымды конституциялық реформа жүргізілді.
«Қазақстан Республикасындағы Адам құқықтары жөніндегі уәкіл туралы» жаңа Конституциялық заңды қабылдау арқылы адам құқықтары жөніндегі уәкілдің рөлі мен мәртебесі күшейтілді. Конституцияның 83-1-бабының нормаларымен уәкіл қызметінің міндеттері, Тәуелсіздік кепілдігі және өкілеттіктерді жүзеге асыру кезіндегі есептілік бекітілді.
Адам құқықтары жөніндегі уәкіл-адам мен азаматтың құқықтары мен бостандықтарын қорғаудың, олардың сақталуы мен құрметтелуінің мемлекеттік кепілдігін қамтамасыз ету мақсатында Қазақстан Президентінің ұсынуы бойынша Қазақстан Парламентінің Сенаты сайлайтын Қазақстан Республикасындағы лауазымды тұлға. Бұл институт адам құқықтарын мемлекеттік лауазымды тұлғалардың қол сұғушылықтарынан қорғауға, заңнама мен құқық қолдану практикасының дамуын қамтамасыз етуге, ағартушылық бағдарламаларды әзірлеуге және енгізуге арналған. Адам құқықтары жөніндегі уәкіл ешқандай мемлекеттік органға бағынбайтын және тек азаматтардың мүддесі үшін әрекет ететін тәуелсіз тұлға. Ол өз қызметін заңдылық, құқықтық адамгершілік және әділеттілік принциптері негізінде жүзеге асырады.
Алайда, бір ескерерлігі, біз жоғары қадағалау органын, соттарды және сотқа дейінгі тергеуді жүзеге асыратын органдарды алмастырмаймыз. Комиссардың алдында тұрған міндет біреу ғана және ол Конституцияда айқындалған. Бұл – адамның және азаматтың бұзылған құқықтары мен бостандықтарын қалпына келтіруге жәрдемдесу, адам мен азаматтың құқықтары мен бостандықтарын ілгерілету. Қазақстандық Омбудсмен институтының барлық жұмысы осыны шешуге бағытталған.
– Омбудсмен институты дегеніміз не?
– Омбудсмен институтына тікелей Адам құқықтары жөніндегі уәкіл, оның өңірлердегі өкілдері, Адам құқықтары жөніндегі уәкілдің қызметін қамтамасыз ететін адам құқықтары жөніндегі Ұлттық Орталық тұлғасындағы жұмыс органы кіреді. Уәкілдің жанында Адам мен азаматтың құқықтары мен бостандықтарын қорғау саласында жұмыс тәжірибесі бар адамдардан тұратын сараптамалық кеңес, Ұлттық алдын алу тетігінің қатысушыларын үйлестіруді жүзеге асыратын Үйлестіру кеңесі сияқты консультативтік-кеңесші органдар жұмыс істейді.
Ұлттық алдын алу тетігі қатысушыларының өз қызметіндегі абсолютті тәуелсіздігін атап өткен жөн. Омбудсмен институты – бұл азаматтардың шағымдарына жауап беруге арналған орган ғана емес, сонымен қатар елдің бүкіл құқықтық тетігін реформалау мен жаңғырту процесінің маңызды қатысушысы. Институттың жұмысы азаматтардың мемлекеттік органдарға және тұтастай құқықтық жүйеге деген сенімін нығайтуға айтарлықтай ықпал етеді. Уәкіл мемлекеттік органдардың іс-әрекеттеріндегі заңдылықты бақылауды қамтамасыз етеді, құқықтық мәдениет деңгейін арттыруға және халық арасында құқықтық сананы қалыптастыруға ықпал етеді. Уәкілдің халықаралық ұйымдармен және серіктестермен өзара іс-қимылы біздің елімізді адам құқықтары саласындағы сындарлы диалог пен ынтымақтастық үшін неғұрлым ашық ете отырып, Қазақстанның халықаралық аренадағы құқық қорғау қызметінің көкжиегін кеңейтуге мүмкіндік береді.
– Адам құқықтары жөніндегі уәкілдің өкілдері туралы толығырақ айтып берсеңіз және олар қандай функцияларды орындайды?
– Уәкілдің міндеті күрделі және көп қырлы болып табылады, әсіресе, әртүрлі әлеуметтік-экономикалық жағдайлары бар елді мекендердің едәуір саны бар Қазақстан Республикасының кең аумағы контекстінде. Барлық өңірлердің тиімді жұмысы мен қамтылуын қамтамасыз ету үшін адам құқықтары жөніндегі уәкілдің құрылымында әрбір облыста және республикалық маңызы бар қалада әрекет ететін өкілдер көзделген. Жақында ғана, ағымдағы жылдың 9 қаңтарында мені Ақмола облысы бойынша адам құқықтары жөніндегі уәкілдің өкілі етіп тағайындады. Аймақтардағы адам құқықтары жөніндегі уәкіл өкілдерінің жұмысы ерекше маңызға ие, өйткені, ол елдің әр түкпіріндегі азаматтардың құқықтарының бұзылуына жедел ден қоюға бағытталған. Орталық аппарат пен өңірлік өкілдер арасындағы тиімді өзара іс-қимыл нәтижесінде барлық деңгейдегі азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын қорғаудың кешенді жүйесі құрылады. Өкілдер келесі функцияларды орындайды:
Өңірлік мониторинг. Жергілікті жерлердегі адам құқықтарының жағдайына мониторинг жүргізеді, белгілі бір саладағы бұзушылықтар туралы ақпарат жинайды. Айта кету керек, өкілдер бұзушылықтарды анықтап қана қоймай, туындаған мәселелерді медиация мен келіссөздердің көмегімен жедел шешуге тырысады.
Шағымдарды қабылдау және беру. Әр аймақта өкілдер шағымдармен уәкілге жүгінгісі келетін азаматтар үшін негізгі байланыс нүктелері болып табылады. Олар азаматтардан шағымдарды қабылдайды, оларды орталық кеңсеге жібереді немесе мүмкін болса, жергілікті өзін-өзі басқару органдарымен өзара әрекеттесу арқылы жергілікті мәселелерді шешеді.
Жергілікті деңгейде ұсыныстарды әзірлеу және іске асыру. Өкілдер адамның құқықтары мен бостандықтарына қатысты мәселелерді шешуге, оның ішінде жергілікті билікке аймақтағы жағдайды жақсарту бойынша ұсыныстар беру арқылы тікелей әсер етеді. Мұндай ұсынымдар азаматтардың әлеуметтік құқықтарын қамтамасыз ету (мысалы, Денсаулық сақтау немесе білім беру саласында), сондай-ақ азаматтарды құқық қорғау органдарының заңсыз әрекеттерінен қорғау мәселелеріне де қатысты болуы маңызды.
Профилактикалық қызмет. Жергілікті өкілдер азаматтардың құқықтық сауаттылығын арттыруға бағытталған іс-шараларды ұйымдастыруға белсенді қатысады, сондай-ақ, олардың құқықтары мен осы құқықтарды қорғау тәсілдерін түсіндіру үшін халықтың әртүрлі топтарымен тұрақты кездесулер өткізеді.
– Азаматтар не туралы жиі шағымданады? Қандай құқықтар ең көп бұзылады? Адам құқықтары жөніндегі уәкілге қандай проблемалармен жиі жүгінеді?
– Халықтың адам құқықтарын қорғау деңгейіне қанағаттануын бағалайтын әмбебап индикатор бар. Бұл жолданымдардың саны. 2024 жылы Адам құқықтары жөніндегі уәкілге жолданымдар саны едәуір өсті, бұл азаматтардың құқық қорғау институтына деген сенімінің артқанын көрсетеді. Сонымен, Омбудсмен кеңсесіне 6 748 жолданым келіп түсті, бұл 2023 жылмен салыстырғанда 11 пайызға артық. Жолданымдарды қарау шеңберінде 94 лауазымды тұлға тәртіптік жауапкершілікке, 5-еуі әкімшілік жауапкершілікке тартылды. Уәкілетті өкілдердің көмегімен 4 қылмыстық іс тіркелді.
Ақмола облысы бойынша Адам құқықтары жөніндегі уәкіл өкілінің атына 2024 жылы медициналық қызмет көрсету, еңбек заңнамасы, құқық қорғау органдарының қызметі, әлеуметтік мәселелер және сот шешімдерімен келіспеу мәселелері бойынша 148 жолданым келіп түсті. Әр түрлі мәселелер бойынша 126 азамат қабылданды. Жолданымдарды қарау барысында уәкілетті органдардың атына 14 ұсыныс жіберілді, оларды қарау нәтижелері бойынша бұзушылықтар жойылды. Мандатты мекемелерге 49 рет барып, олардың нәтижелері бойынша уәкілетті органдарға 201 ұсыныс жібердік.
Сонымен бірге, біздің міндетіміз – адамның бұзылған іргелі құқықтарын, яғни, өмір сүру, жұмыс істеу, еңбекақы төлеу, білім алу және тағы басқа құқықтарын қорғау және қалпына келтіруге жәрдемдесу және адам сатып алған құқықтар бар, мысалы, автокөлікті басқару құқығы. Бұл адам белгілі бір жасқа жеткенде және емтихан тапсырған кезде ғана пайда болады. Біз бұл мәселелермен айналыспаймыз. Ол үшін құзыретті органдар бар, олардың қызметін жоғарыда айтқанымдай, біз алмастырмаймыз. Сондай-ақ, комиссар белгілі бір салаға араласа алмайтын нормалар бар. Бұл сотқа дейінгі тергеу мен сот төрелігін жүзеге асыруға қатысты. Қазақстан Республикасы Қылмыстық-процестік кодексінің 201-бабы сотқа дейінгі тергеп-тексеру деректерін жария етуге жол бермеуді белгілейді. «Қазақстан Республикасы сот жүйесі және судьяларының мәртебесі туралы» Қазақстан Республикасы Конституциялық заңының 1-бабында сот төрелігін іске асыру жөніндегі соттың қызметіне қандай да бір араласуға жол берілмейтіндігі белгіленген.
Бұдан басқа, халықтың бастамасы бойынша туындайтын жария-құқықтық дауларды қарау кезінде азаматтардың құқықтарын қорғау тетігі енгізілді. Яғни, егер азамат өзінің шешімдеріне немесе әкімшілік актілерді қабылдауға уәкілетті мемлекеттік органдар мен ұйымдардың әрекеттеріне наразы болса, ол Қазақстан Республикасының Әкімшілік рәсімдік-процестік кодексінің тәртібімен шағымдануға құқылы.
– Ақмола облысы бойынша Адам құқықтары жөніндегі уәкілдің өкіліне шағымды қалай беруге болады? 2025 жылға қандай басым міндеттер қойып отырсыз?
– Жолданымдарды іздеу жүйесінде Адам құқықтары жөніндегі ұлттық орталықты таңдау арқылы «e-Otinish» порталы арқылы беруге болады. Сондай-ақ өкілдік кеңсесінің мекенжайы: 020000, Ақмола облысы, Көкшетау қаласы, Абай көшесі, 87 Б. Барлық сұрақтар бойынша келесі телефон нөмірлері бойынша хабарласуға болады: 8(7162)502512, 8(7162)524151. Шағым адам құқықтары жөніндегі уәкілдің атына жазбаша түрде өтініш берушімен немесе оның заңды өкілімен, мемлекеттік немесе орыс тілдерінде еркін нысанда жіберіледі және тегі, аты, әкесінің аты және тұрғылықты немесе жұмыс орны туралы мәліметтерді қамтуға тиіс.
Биыл біз адам құқықтарының қорғалу жағдайына мониторинг жүргізу, бұзылған адам құқықтарын қалпына келтіруге жәрдемдесу, құқықтық ағарту бағытында жұмысты жалғастырамыз.
– Гүлнәр Хамитқызы, сізге Қазақстан Республикасындағы Адам құқықтары жөніндегі уәкілдің Ақмола облысы бойынша жаңадан тағайындалған өкілі ретінде қызметіңізде табыс тілейміз.
Сұхбатты жүргізген Қ.КӘКЕНОВ.
