Заманхат
Қазақ халқының тарихында есімі алтын әріппен жазылған Қанжығалы Бөгенбай батыр еліміздің азаттығы үшін күрескен даңқты қолбасшы, жоңғар басқыншыларына қарсы шайқастарда ерлігімен танылып, өзінің тактикалық шеберлігімен ерекшеленіп, қазақ әскерін жеңіске жетелеген, сонымен бірге, ел арасында елшілік қызмет те атқарып, Абылай ханның ең жақын кеңесшісі болған мемлекет қайраткері.
Бөгенбай батырдың ерлігі халықтың жадында сақталып, оның құрметіне республика көлемінде көптеген жер, көше атаулары беріліп, ескерткіштер орнатылған.
Тіпті, батырдың Арқа жерінде, яғни, Степногорск қаласының маңында қайтыс болғанын айғақтайтын нақты дәлел бар. Бұл жер картада «Бөгенбай» деп аталады. Әулетті батырдың мүрдесін Абылай хан жерге тапсыртпай, уақытша сөреде сақтауды тапсырыпты. Сондықтан, «Бөгенбай сөресі» Ресей, совет карталарында да белгіленген. Бұдан кейін сүйегі Түркістандағы Ахмет Йассауи мавзолейіне жеткізілген.
Екіншіден, Шығыс Қазақстанның Тарбағатай тауының бір жотасы «Бөгенбай асуы» делінеді. Бұл тарихи шындық.
Бүгінде батырдың есімімен аталған музей Ерейментау жерінде орналасқан. Аталмыш музейде Бөгенбай батыр және оның ұрпақтарынан қалған жәдігерлер сақталып, батырдың даңқты жолын баяндайтын құнды мұрағаттар халық игілігіне айналуда.
Музейдегі жәдігерлердің бірі – Бөгенбай батырдың портреті. Ресми деректерге сүйенсек, Бөгенбай батыр заманында үш әйел алып, одан 12 перзент сүйген екен. Бөгенбай батырдың немересі Бапан бидің баласы Қоңқайдан тарайтын ұрпағы Батырқожа Кенжалин Ұлы Отан соғысына қатысып, бейбіт өмірде ұстаздық еткен адам.
Батырқожа ағай соғыста жүрген кезінде майдандас досы Степанға өзінің текті аталардан тарағанын, бабасы Бөгенбай батыр қазақ әскерінің бас қолбасшысы, даңқты батыр болғанын мақтанышпен айтады. Досының сөзіне қанық болған Степан:
–Сенің арғы атаң Бөгенбай батырдың портреті Петербордың Эрмитажында тұр, мен соғыстан бұрын Эрмитажды аралағанда көріп едім, бұл күндерден аман-есен шығатын болсақ, сен міндетті түрде сол портретті көруің керек, – дейді.
Жеңіс күні жақындап, Ұлы Отан соғысы аяқталған соң Батырқожа Ленинградтың Эрмитажына барып, досы Степан айтқан суретті өз көзімен көреді. Туған жеріне келгеннен кейін отбасылы болып, ел қатарлы өмір сүреді.
Бөгенбайдың ұрпақтарының ішінде ерекше тұлға, оның бел баласы Тұраналы биден туған Бапан би, одан көзі тірісінде «Арғынның ақсақалы» атанған Саққұлақ шешен. Осы Саққұлақ биден тарайтын ұрпағы Әлихан Барлыбаев жас кезінен бастап, өзінің атақты батырлар әулетінің ұрпағы екенін біліп өседі. Көзі қарақты, көкірегі ояу жан Екінші дүниежүзілік соғысқа қатысып, одан кейін Семей педагогикалық институтының тарих факультетін үздік бітіреді. Әрі қарай осы қаладағы жеңіл өнеркәсіп техникумын басқарады, онда бір мезгілде тарих пәнінен сабақ береді.
1962-1964 жылдары Әлихан Тобайұлы Семей медициналық және зооветеринарлық институттарында студенттерге дәріс оқыған. Ал, 1965-1972 жылдары Алматы халық шаруашылығы институтының Семей оқу-кеңес беру пунктіне жетекшілік етеді. 1972 жылдың күзінде үлгілі педагог-тәрбиеші ретінде ол Алматы халық шаруашылығы институтына қызметке ауыстырылып, онда 30 жылдай еңбек етіп, Қазақстан тарихы мен әлем тарихынан сабақ береді. Мамандығы тарихшы болғаннан кейін Әлихан Барлыбаев Бөгенбай батыр туралы деректерді көп іздейді. Бабасы туралы ақпараттардың басым бөлігі жоңғар шапқыншылығымен байланысты болып келеді де, басқа деректер аз кездеседі. Осы олқылықтың орнын толтыру мақсатында Әлихан Барлыбаев батыр бабасын басқа қырынан зерттеуге кіріседі.
Сөйтіп, Әлихан 1963 жылы Бөгенбай батырдан тараған басқа да ұрпақтарды іздестіріп, Ереймен еліне келіп, Батырқожамен танысады. Сол кездесуде Батырқожа Әлиханға соғыс жылдарында Степанның айтқан әңгімесі мен Эрмитажда көрген суретін баяндайды. Екеуара әңгімеден кейін Әлихан Барлыбаев тыңғылықты зерттеуін әрі жалғастырады. Алматы қаласындағы Қазақстан Жазушылар одағының төрағасы, көрнекті жазушымыз Әбдіжәміл Нұрпейісовпен байланыс орнатып, Ленинградта оқып жүрген жазушы Амантай Сатаев арқылы Эрмитаждағы суретті алғызады. Сөйтіп, Батырқожа Кенжалиннің майдан даласындағы әңгімеден басталған ізденісі Әлихан Барлыбаевтың зерттеулерімен жалғасып, ақырында, Бөгенбай батырдың суреті тарихи мұра ретінде қазақ жеріне қайта оралады.
Әлихан Барлыбаев қарындашпен салынған суреттің түпнұсқасын қайрадан майлы бояумен салғызып, 1991 жылы Ерейментаудағы музейге тапсырады. Бұл суретті әуелде қалай салғандығы жөнінде екі болжам бар. Алғашқысы, Әбілхайыр заманында Қазақстанның Ресейге қосылу мәселесі туындағанда, Ресейден Тевкелевтің экспедициясы келіп, қазақ елін екі жылдай зерттегені белгілі. Сол зерттеушілердің арасында бір орыс топографы Бөгенбайдың суретін қағазға түсіріп алып, кейін сол суретін музейге тапсыруы мүмкін. Екінші болжам, 1735 жылы Бөгенбай батыр Петербургке екінші Екатеринаға Россиямен бірігудің келісіміне қатысты жағдаймен барған, сол кезде бір топограф суретін қағазға түсіріп алған деседі. Портрет тек батырдың сыртқы бейнесін ғана емес, сонымен қатар, оның рухын, тұлғалық қасиеттерін айқын көрсетіп тұр. Суреттің тарихи құндылығы жоғары, себебі, сол кездегі қазақ батырларының образын біз сол замандардан жеткен жыраулар поэзиясы арқылы танысақ, бұл портреттегі бейне Бөгенбайдың нақ өзінің бейнесі деуге негіз бар, сондықтан, бұны сирек мұралардың бірі деп есептейміз.
Тарихи-өлкетану музейімізде батыр әулетімен байланысты тағы бірнеше құнды заттар сақталған. Олардың қатарында үзеңгінің бөлігі мен ұстаның жұмысына қажетті төс, үңгуір, тескіш сияқты құралдар бар.
Жоғарыда айтылған Саққұлақ бидің Нұралы баласынан тарайтын немерелері Олжабай, Барлыбай да беделді, танымал адамдар еді. Әсіресе, Олжабай Нұралыұлы өз заманының көрнекті тұлғаларының бірі болған. Ол болыстық қызмет атқарып, ел басқару ісіне араласқан, сөйтіп, зиялы қауым өкілдерінің қатарынан орын алған. Алайда, Қазан төңкерісінен кейін жаңа биліктің қудалауына ұшырап, ауыр тағдырды бастан кешті. Атырау өңіріне жер аударылып, азапты күндерді өткерді. Дегенмен, Олжабайдың есімін өшірмес мұра – оның ақындық, шешендік өнері еді. Ол өзінің отты жырларымен, терең мағыналы өлең-толғауларымен халық жадында мәңгі сақталды. Сөз өнерін серік еткен Олжабай соңында мол рухани мұра қалдырып, елдің жүрегінен берік орын алды.
Өткен ғасырдың 1920-сыншы жылдарының басында Олжабай Нұралыұлының бар дүние-мүлкі тәркіленіп, өзі жер аударылуға мәжбүр болған шақта, ол атадан балаға мирас болып келе жатқан батыр бабасының құнды жәдігерлерін аман сақтап қалудың жолын іздейді. Сол себепті, бұл асыл мұраларды сенімді туыстарына тапсырып, олардың ескі үйінде жәшікке салып, жерге көміп кетеді.
Бұл оқиғаның куәгері – сол кезде небәрі сегіз-тоғыз жастағы бүлдіршін, Бөгенбай батырдың ұрпақтары Тұранәлі, Бапан, Қонқай әулетінен тарайтын Кенжалықызы Нұрғайша еді.
Жылдар өте келе, 1990-ыншы жылдардың басында, жетпістен асқан Нұрғайша апамыз бұл көмбенің орнын көрсетіп, Әлихан Барлыбаев бастаған ел азаматтары қазба жұмыстарын жүргізеді. Нәтижесінде уақыт қойнауында сақталған баға жетпес жәдігерлер қайта жарыққа шығады.
Көргендердің айтуынша, көмбеден ұсталық құралдармен бірге, батырдың сауыты да табылған, алайда, ол қатты бүлініп, арада өткен қаншама уақыттың әсерінен толық сақталмаған екен.
Осы арада, бұл мұралардың нақты кімге тиесілі болғаны туралы сұрақ та туындайды. Мәшһүр Жүсіптің жазбаларына сүйенсек, Бөгенбай батырдың әкесі Ақша ержүрек жауынгер ғана емес, сонымен қатар, соғыс қаруларын жасайтын шебер ұста болғаны, ал, Бөгенбайдың шөбересі Саққұлақ биді көзі көрген адамдардың сөздерін ескерсек, оның ағаштан түйін түйіп, ерекше бұйымдар жасаған ісмер адам екені айтылады. Сондықтан, бұл құнды жәдігерлер кімге тиесілі болса да, олар батыр әулетінің бай мұрасын, ел тарихымен ұштасқан асыл құндылықтарды айғақтайды. Тарих толқынында жоғалмай, осындай тарихи мұралардың сақталып, кейінгі ұрпаққа жетуі өткенге деген құрмет пен ұлттық жадымыздың беріктігін көрсетеді.
Ләззат ТҮГЕЛБАЕВА,
Бөгенбай батыр атындағы Ерейментау тарихи-өлкетану музейінің меңгерушісі.
