Көшпелі мәжіліс
Өткен аптада Көкшетауда облыс әкімінің орынбасары Досан Айтбаевтың қатысуымен Қазақстан Республикасы адам құқықтары жөніндегі өкілеттіліктің үйлестіру кеңесінің көшпелі отырысы өтіп, қоғамдағы адам өмірі мен бостандықтарын қамтамасыз ету мәселелері қаралды. Аталған шараға сонымен қатар үйлестіру кеңесінің мүшелерімен қатар, төрт министрліктің өкілдері және Ресейдің қоғамдық палатасы мен Қазақстанның Азаматтық альянсынан арнайы делегация келіп, тақырыпты жан-жақты талқылап, қатысушы өкілдердің баяндамасына кезек берілді.
Қатыгездік пен қайырымсыздық, арсыздық пен ашкөздік басқа да адамның ойына да кіріп шықпайтын сұмдық жайлар жайлаған бүгінгі қоғамда адам құқықтары мен бостандығы басты мәселеге айналғаны даусыз. Бесіктен белі шықпаған балаларға дейін зорлық-зомбылық пен жантүршіктірерлік айуандық әрекеттердің құрбанына айналып, жаңа туған шекесі торсықтай нәрестелердің қоқыс жәшіктерінен табылып жатқаны құқық қорғау органдарымен қатар, тұтас қоғамның да аса өзекті мәселеде бірлесіп өзара үйлесімді әрекет етуін қажет етеді. Бұл орайда, заңның солқылдақ әрі шикілеу тұстарын түзетіп, заман талабына сай өзгерістер мен толықтырулар енгізу де күн тәртібінен түспей тұр. Қазіргі таңда желілерде желдей ескен видеоларда кәмелет жасына толмаған балалардың өз қатарластарын аяусыз соққыға жығып, қатыгездікпен ұрып-соққанын көру жүрек шайлықтырады.
Қоғамның ащы дертіне айналған осы күрмеуі қиын күрделі мәселелер тәрбиенің тал бесіктен басталуы қажеттігін тағы бір мәрте айғақтай түседі. Үйлестіру кеңесінің тұрақты мүшелерімен қатар, Қазақстан Республикасының Бас прокуратурасы, Ұлттық алдын алу тетігі, Біріккен Ұлттар Ұйымының даму бағдарламасы, Еуропа Қауіпсіздік және ынтымақтастық ұйымы, Денсаулық сақтау, Оқу-ағарту, Ішкі істер, Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрліктері, сондай-ақ, жергілікті атқарушы органдар мен мемлекеттік ұйымдар өкілдерінің басы қосылған кеңейтілген жиында өткен жылғы арнайы түзету мекемелерінде алдын алу мақсатындағы жұмыс сапарларының қорытындылары бойынша жинақталып топтастырылған баяндама жобалары мен қатыгездік пен азаптау оқиғалары жайы да жан-жақты қаралды. Жиында Қазақстан Республикасы адам құқықтары жөніндегі өкілетті ұйым үйлестіру кеңесінің Ресей Федерациясы қоғамдық палатасымен және Қазақстанның азаматтық альянсымен одан әрі өзара бірлесе әрекет ету жөніндегі кеңес пен адам құқықтарын сақтау мәселелері бойынша да мол тәжірибе алмасқанын атап өткен жөн. Қоғамда адамның өмірі, құқықтары мен бостандықтарын сақтау және қорғау – «Заң және тәртіп» қағидаттарында тайға таңба басқандай ашық көрсетілген. Қазақстандағы адам құқықтары жөніндегі уәкіл Артур Ластаевтың төрағалығымен Көкше төрінде ұйымдастырылған көшпелі жиында қозғалған басты маңызды тақырыптардың бірі тағдырдың бұралаң бұлтарысында ойнақтап жүріп от басып, түзету колонияларындағы темір тордың ар жағынан бір-ақ шыққан бас бостандығынан айырылған жандардың тағдыры болды. Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаев күні кеше Бурабайда өткен Ұлттық Құрылтай отырысында да түзету мекемелерінде жазасын өтеп жатқан жүкті және жас балалы әйелдердің жағдайына аса ерекше тоқталған еді. Мәселенің аса өзекті халде екенін белгілі заң қорғаушы Айман Омарова да өз баяндамасында ашып айтты. Бір кездері ағаттық жасап темір торға тоғытылған адамдардың да құқықтары бұзылмауы тиіс. Ол қазіргі құқықтық тәсілдерді қайта қарастыру қылмыстық-атқару жүйесіндегі оң өзгерістерге бағытталып отыр.
– Негізінде қазір бұрынғыдай емес, өзгерістер болып жатыр. Өзгерістер жоқ деп айта алмаймыз. Бұрын бәріне жұрт, тіпті құзырлы органдардың өздері де немқұрайлықпен қарайтын. Қазіргі таңда Мемлекет басшысының тікелей бастамалары қозғаушы күш болып жатқанын атап өткен жөн. Сондықтан, алдағы уақытта Парламентте осы бағытта үлкен өзгерістер болатыны сөзсіз. Жаңадан енгізілетін Заңға өзгерістер енгізілмек. Қоғамда өзін-өзі жоғалтқан, санасы уланған адамдарды өз бетінше қалдырмауымыз қажет. Сотталған ер азаматтар мен әйелдерді, қатыгез болып бара жатқан балаларды қоғамға тартып, олардың да құқықтарының аяқасты тапталуына жол бермеуге тиіспіз. Біз өзіміз көмектеспесек, ешқандай оң шешімге келе алмаймыз, – дейді Айман Омарова.
Қоғамда мемлекеттің айрандай ұйыған бірлік пен берекеде өмір сүруі үшін БҰҰ-ның халықаралық шарттарына сәйкес азаматтарды азаптау және басқа да адамгершілікке жатпайтын жат қылықтардың алдын алуға баса назар аударылуы тиіс. Бүгінде құқық қорғау органдарында тіркелген түрлі құқық бұзушылықтар мен қылмыстық оқиға фактілері бақылаушы органдар мен құзырлы органдардан нақты ұсыныстарды әзірлеуді қажет етеді. Бұл ретте:
– Бүгінгі жиында Қазақстан Республикасы Заңнамаларын халықаралық талаптарға сәйкестендіру және елімізде адам құқықтарын қорғау бағытында атқарылып жатқан жұмыстардың да БҰҰ бойынша ортақ халықаралық талаптарға сәйкес болуы қарастырылып отыр. Ресейден келген әріптестерімізбен бірге салыстырмалы түрде бұл өзекті жайлардың қандай дәрежеге жеткені және алдымызға қойылатын мақсаттар мен міндеттерді анықтауға тиіспіз, – дейді Адам құқықтары жөніндегі ұлттық орталық басшысының орынбасары Жарқынбек Бақашбаев.
Жиында елдің ертеңгі болашағы – жас ұрпақтың құқықтары мен олардың қорғалуындағы өзекті жайлар да жан-жақты талқыға түсті. Балаларды қорғау елдің мемлекеттік саясатының ажырамас бөлігі. Сондықтан да, бала құқықтары жөніндегі БҰҰ Конвенциясында бекітілген балалар құқықтарын сақтаудың аса өзекті мәселелерін жария ету және оның іс жүзінде жүзеге асырылуын қамтамасыз ету аса зор жауапкершілікті қажет етеді. Мұндағы негізгі мақсаттың бірі ұлттық алдын алу тетігі мандатына жататын білім беру жүйесінің жабық мекемелеріндегі балалардың құқықтарының сақталуы жағдайын анықтау болып табылады. Ресми деректер бойынша ұлттық алдын алу тетігі өткен жылы еліміздің 20 аймағында 105 интернат ұйымдарын аралап, жағдайды бақылап шыққан. Тексеріс нәтижесі көңіл көншітерлік емес. Жиында Оқу-ағарту министрлігіне қарасты мамандандырылған мекемелердегі балалар жағдайы бүкпесіз баяндалды. Жүргізілген есеп қорытындылары бойынша жыл санап, бұл мекемелерде бала құқықтары жағдайы жақсарып келе жатқаны байқалған. Дегенмен, өрескел жағдайлар да назардан тыс қалмапты.
– Көрсеткіштердің бірі осыған дейін ұлттық алдын алу тетігі жағдайды көру барысында берген ұсыныстар іс жүзінде толықтай орындалып отыр. Барлық мекемелерде балалардың тұруына тиісті жағдайлар жасалған. Балалардың жатын бөлмелері, оқу кабинеттері, демалыс бөлмелері заманауи техникалармен, интернетпен жабдықталған. Балалар өз бөлмелерін абаттандыруға, тәртіп пен тазалықты сақтауға өздері де белсене қатысатынын байқадық. Дегенмен, қорқыныш тудырып отырған мекемелер де бар екенін айта кеткен жөн. Өскемен қаласындағы «Жастар үйі», Степногорск қаласындағы «Жастар» облыстық үйі, Атырау облысындағы «Кәмелет жасына толмағандарды бейімдеу орталығы», Батыс Қазақстан облысындағы интеллектісі бұзылған балаларға арналған «Мектеп-интернат колледжі», Сарқант қаласындағы №3 облыстық арнайы мектеп-интернаты, Ақтөбе облысындағы көру және есту қабілеті бұзылған балаларға арналған облыстық арнайы мектеп-интернат колледж кешені, Түркістан облысындағы №4 және №5 арнайы мектеп-интернаттар, Алматы қаласындағы №6 мектеп-интернатындағы көзімізбен көрген жағдайлар аса үлкен алаңдаушылық тудырып отыр. Аталған мекемелер күрделі жөндеуді қажет етеді. Олардың бірқатары ұлттық алдын алу тетігі қатысушылары тарапынан тұруға мүмкін емес деп танылды, – дейді үйлестіру кеңесінің мүшесі А.Муха.
Адам құқықтарының қорғалу деңгейі Қорғаныс министрлігі мен Ұлттық қауіпсіздік комитетіне қарасты мамандандырылған мекемелерде де аса мәз емес болып шықты. Мәселен Қорғаныс министрлігіне қарасты Талдықорған қаласындағы әскери полиция жасағы мен Ақтөбе өңірлік гарнизоны әскери полиция басқармасына жүргізілген тексерістер бірқатар өрескел кемшіліктердің бар екенін айғақтап берген.
Ұлттық алдын алу тетігі орын алған келеңсіздіктерді түзету үшін санитарлық-гигиеналық, тамақтану және тұрмыстық жағдайды жақсарту бағытында бірқатар нақты қадау-қадау ұсыныстарын берген. Сонымен қатар, сотталғандар арасында да медициналық көмек көрсету, сыртқы әлеммен байланыс мәселелеріндегі өзекті жайлардың алдын алу қажеттігі ескертілген.
Қалай дегенмен де, адамзат баласы үшін аса маңызды әрі басты құндылық – адам құқықтары мен бостандықтарының аяқасты қалмауы. Сондықтан, құзырлы министрліктер мен ведомстволар тиісті қадағалау жұмыстарында жауапкершілік жүгін жете сезінуі қажет деген қорытындыға келдік. Бұл еліміздегі адам құқықтарының халықаралық талаптарға сәйкестендіруге де өзінің оң ықпалын тигізбекші. Сондықтан, замана дертіне айналып бара жатқан ақтаңдақ мәселелерді бүгіннен бастап қолға алмасақ, ертең кеш болып қалуы да әбден мүмкін екенін естен шығармасақ дейміз.
Майра ҚУАНЫШҚЫЗЫ,
«Арқа ажарының» өз тілшісі.
Суреттерді түсірген Нұрболат Бектұрғанов.
