– Мен сізге ит туралы әңгіме айтып берейін бе?
Бұл оқиға осы биыл күзде болды. Нақтырақ айтқанда осы жуықта ғана… Түн ортасы ауғанда далаға шықтым да, асықпай темекімді бұрқыратып, ұзын көшеге қарай бұрылдым. Көшеде тірі жан жоқ. Автобустар әлдеқашан тоқтаған. Күзгі жаңбырдан кейінгі салқын леп бойыңды тоңазытқандай. Кешқұрым аспанды торлай бастаған қошқыл сұр бұлт түн қараңғылығы қоюланысымен шағын қаланың үстіне тұман болып шөгіп қалған тәрізді. Ауадағы салқын сыз бен топырақтың иісі мұрныңды қытықтағандай әсерде қалдырады. Бір-бірімен бой таластырғандай жол жиегінде тізіле жарысқан ирек мойын аспалы шамдардың жарықтары да бозамықтана әлсіз желмен ұйытқыған тұманның өзі көтерілген будай таралып, сарыала жапырақтарынан тұттай болған бойшаң теректердің арса-арса бұтақтарын тұмшалап алыпты. Күңгірттеу, тып-тыныш көшенің бұйығы қалпы көңілге соншалықты жағымды емес қой. Бойымда бір елегізу секілді бірдеңе бар. Әрине, қорқыныш немесе үрей деп айтуға болмас. Әйткенмен де қараңғылықтың қабарған қабағы қашанда үркек үрей шақырып, меңіреу қара түнектің мылқау тыныштығы жаныңа мазасыздық әкелетінін несіне жасырайын. Ондайда әлдеқашан бір замандарда естіген, оқыған немесе телеэкраннан көргендерің сап етіп есіңе түсіп, көз алдыңда көлбеңдей қалатыны бар. Әсіресе, бала кезіңде үкідей үрейіңе үйірсек болатын жын-шайтан туралы ескілікті әңгімелер білте шамдары ғана сықсия жанып, өлеусіреп көрінетін анау бір қиян дала, қиыр түкпірдегі ауылдарда жиі айтылатын. Әлдеқашан ұмыт бола бастаған бала жүректің басындағы үрпиіп қалған балапан үрей беймезгіл қайтадан жылт етіп, ой-санамды тілгілеп өткені несі екен?.. Желді түнгі мұржаның гуілі де әлденелерді елестететін… терезені сабалап ұрған жел де сайтанша сақылдап күлетіндей… аспан жердің арасын алапатқа айналдырған әлдебір дүлей күштің бейнесі келетін… үңірейген ескі қоралардың көрдей қараңғы түкпірі жұтып қоятындай көрінетін… Сол уақыттарда біздің жақта тау-тасты кезген жабайы адам-кісікиік туралы алып қашпа қауесет желдей есетін, бәзбіреулер балаларын «түнде далаға шықсаң кісікиік алып кетеді» деп қорқытатын… Содан бері қаншама уақыт өткен.
Сәл-пәл асығыстау адымдап, тротуарға енді аяқ баса бергенім сол еді, сол қапталымнан сопаң етіп сабау құйрық ит шыға келді де, итініп келіп менің шолақ күртемнің етегін иіскегендей болды. Ә дегенде селк етіп, тіксініп қалдым да, «кет!» деп оны жасқамақшы болғаным рас. Бірақ, неге екенін білмеймін, аяқ-қолымды да қозғамай үнсіз қарап тұрып қалдым. Менің тарапымнан еш қауіптің болмайтынын білгендей ит құйрығын бұлғаңдатып, қыңсылаған дыбыс шығара жалынышты кейіп танытты. «Ит те болса, жалғызсырап жүрген шығарсың? Саған да бір ес тұтатын біреу керек болған да».
Дұрысында ол менен мейір күтетін секілді.
Мен «күшім, күшім» деп еркелеткендей болдым, сосын «менің осы есіркеуіме разы боларсың» деген оймен ілгері қарай жүре бердім. Он қадамдай озып барып арт жағыма қарағанымша болған жоқ, енді оң жағымнан орағытып шыға келген «қаңғыбасқа» самарқау қарадым да қойдым. «Жарайды, маған да жолсерік керек. Түннің аты түн ғой, бәрібір адам үрейленбесе де елегізіп, қараң-құраңнан секем алатыны рас. Өзіңнің қолайыңа жақса, еріп жүре бер». Мен күбірлеп осылай дегенім сол еді, «Сіз осыны маған қаратып айттыңыз ба?» деген қоңыр дауыс артқы жағымнан ап-анық естілді.
– Астапралла!..
Селк етіп артыма жалт қарап едім о тоба, ешкім де жоқ. Ит қатарласа жанай беріп, қолғабымның сыртынан түртінектеп иіскеді. «Тәйірі шошынатындай ештеме жоқ. Ересек еркектің өзімен-өзі елегізіп қорыққаны тіпті ұяттағы. Ит – жеті қазынаның бірі деген. Осының өзі жәй бір кездейсоқтық емес те…» Мен бойымды тіктеп алдым да «дәуде болса адамша тіл қатып сөйлескісі келген осы қаңғыбас шығар» деген бекем оймен ит баласымен тұңғыш рет сұхбаттаспаққа ниет таныттым. Сізге өтірік, маған шын, енді мен оны ит деп емес, адам деп ішкі түйсігіммен қабылдап келемін.
– Мейіліңіз жұмысыңыз қалып бара жатпаса еріп жүре беріңіз. Үйім алыста емес. Қазір-ақ барамын.
– Түйсігім алдамапты. Сіздің қарапайым, қайырымды адам екеніңізді мана білгенмін. «Қалып бара жатқан жұмысың болмаса» деп, сірә кекете сөйледіңіз-ау деймін. Оныңыз рас, бізде қай бір қалып бара жатқан жұмыс бар дейсіз?..
Ит қыңсылағандай дыбыс шығарды. Мүмкін күрсінгені болар. Мен жүрісімді баяулатып, асықпай аяңға көштім. Ол да қос құлағын тікірейтіп алып, басын көтере еркінси ілесіп келеді.
– Түнделетіп қайдан шықтыңыз?
– Әкемнің үйінен. Анам ауырып жатыр еді… Мен өтірік айта алмадым.
– Қиын болған екен. Кімге де болса, әрине, шешесінен артық кім бар дейсіз. Ана бір жылы менің шешемді ит аулаушылар атып алып кетті. Иә-ә-ә… тапа-тал түсте. Тобымызбен қоқыс жәшіктерінің маңында тіміскілеп жүргенбіз. Мен ол кезде бауырын енді көтерген сүп-сүйкімді күшік едім. Тәжірибем де аз, тұрқым да қысқа болатын. Қоқыс жәшігінен, ала-шұбар дорбалардан тапқан нәпақасын байғұс шешем ең әуелі менің аузыма тосатын. Сол үшін талайлармен қызыл шеке болып таласатын да. Сөйткен қамқоршымды шаңқ еткен қорғасын оқтың ащы дауысы жұлды да әкетті. Иә, мәңгілікке.. Содан бері қолдарына шошайған әлдебір зат ұстаған адамдарды көрсем, зәреқұтым қашатын болды. Тарс еткен оқыс дыбыс естісем бітті, жанымды қоярға жер таппаймын. Сізге түсінікті шығар, онан кейінгі өмірді айтпасам да…
Жолсерігімнің өңешіне өксік тығылғандай құмығып қалды.
– Ауыр болған екен. Дегенмен де, бүгінгі күнге жеткенге дейін болмашы болса да қамқорлық көрген шығарсың?
– Әрине, жоқ дей алмаймын. Үсті басым сауыс-сауыс болып, сандалып жүргенде бір адам мені ауласына алып барып, «қашып кетеді деп ойласа керек», есігінің алдына байлап қойды. Керіскедей сары келіншегі жуынды-шайындысын әкеліп алдыма тартты, маған «Тузик» деген ат қойды.
Мен сөзін бөле жөнелдім. – Сонда сенің есімің «Тузик» болды ғой? «Тузик» деп атасам ренжімейтін шығарсың?
– Қойыңызшы, ол бір өткен уақыттың еншісіне кеткен елес дүние секілді бірдеңе ғой. Оны ұмытқалы қашан.. қазір есіме де алғым келмейді. Өткеніңді көксей бергеннен не шығады? Шынында сол бір шақ аңсауға тұратындай болса бір сәрі-ау… «Сорлыға сойыл бұрын тиеді» демекші, сол үйдегі берекелі тіршілігім ұзаққа бармады. Мені үйіне әкелген әлгі қожайыным маскүнем арақшы біреу болып шықты. Екі күннің бірінде қатынымен жандалдасып, тентіреп кететін болды. Байы үйге келмегесін, қатыны тоқтасын ба, ол да үй бетін көрмей қоналқылап кететінді шығарды. Сары келіншек кетсе-ақ болды, ас-судан қағылып, қыңсылап мен қалатынмын. Бір күні қожайынның аяғына оратылып, назымды жеткізбекші болып едім, оңбай соққы жедім. Бүйірімнен тепкенде ішек-қарыным үзіліп кеткендей болды. Содан үш күн бұратылып жаттым да қойдым. Төртінші күні әлдебір жақтан әйелі келді де мені босатып, тастың астына алып қуып жіберді. Бәлкім, жасаған жақсылығы болар. Содан бергі ит тірлік осылай…
– Қожайыныңды қайтып көрген жоқсың ба? Неге іздеп бармадың? Мүмкін барған да шығарсың? Иә, сол секілді…
Әлгіндей сөзден кейін бұлайша сұрақты қарша боратуымның өзі әбестіктей көрінді де, сөзімнің артын жұта қойдым.
– Ә, әлгі қожайынсымақты сұрап келесіз бе? – Ит аз-кем ойланғандай болып қайтадан сөйлеп кетті, – мен оны іздеп барғаным жоқ. Қайда көп болды, шамамен одан бері екі жылдай уақыт өтті-ау деймін, мен оны баяғыда өзіміз жүретін қоқыс жәшігінің жанынан кездестірдім. Жанында өзі секілді сақал-шаштары өскен, кір-қожалақ екі міскінмен қоқысты қопарыстырып жүр екен. Жазбай таныдым. Ит те болсам, жүрегім бар емес пе, аяушылық сезімім оянып кетіп, «мені танисың ба?» дегендей емініп қасына бардым. Бірақ, беті-аузы қабарып ісіп кеткен ол мені танымады. Күс-күс қолдарымен жанталасып әлденені іздеп жатқан. Әлден уақытта ол қолына іліккен бос бөтелкемен жасқай қуып тастады. Міне, адам дегеніңіз солай…
– Мені ұялтып тастадың ғой. Алайда, адамдардың бәрі ондай емес болар?!.
Мен шынында, иттің адамдар туралы айтқанына әжептәуір намыстанып қалдым.
– Сіз ренжімеңіз. Бәріңізге күйе жағып келе жатқаным жоқ. Дегенмен де, адамдардың көпшілігі бұзылғандай көрінеді маған. Ит бізді қойыңызшы, сол адам өзін-өзі талап жеп, хайуан біз бармайтын айуандыққа барып жатқан жоқ па?! Сөйте тұрып бізді, «ит, хайуан» деп балағаттағанға құмар. Әттең, бізде…
Тузик ойын аяқтамай, күрсініп қалды. Оның нені айтқысы келгенін қазбаламай-ақ қойдым. Онсыз да Адам мен туралы жақсы сөз айтып келе жатқан жоқ қой.
– Міне, мен үйіме де жақындап қалдым. Жолсерік болып, иіні қашқан мынау ит тірліктің азабы жайында айтқан әңгімеміздің өтеуі болсын (мен қоштасарға жақындағанда «Сізге» көштім), күте тұрсаңыз, мынау дүкеннен Сіздің асқазаныңызға жұғымды боларлық жылы-жұмсақ бірдеңе алып шықсам, қалай қарайсыз?
Мен жан қалтамды қарманып, қалған тиын-тебенді іздей бастадым.
– Жоға, ол не дегеніңіз, біз (сірә ит тұқымын айтып тұр) адал достықпен жасаған еңбегімізге ақы сұрамаймыз. Тіршілік соған үйреткен. Біз қашаннан Сіздердің тыныштықтарыңыз үшін жаратылғанбыз ғой. Сол парызымды өзімше өтеп жатқаным да тәйірі. Осы ықыласыңызға разымын! Өкініштісі, сол өз берекелеріңді өздерің кетіресіңдер-ау, түге… Қайырлы түн!..
Ол шын пейілімен қоштасып тұрып, осыны айтты.
«Ғайыптан ит атаулыға адамның тілі бітсе, олар да дәл осылай құса шерін ақтарар мүмкін… Мен оған еш шүбәланбас едім. Неге бүгінгі адамдар рахымды жақсы сөзді айтуды ұмытып барады? Бәріміз де ит тірліктің әуресімен кеттік-ау, осы?!» деген ой санамды осып өтті. Оны еркелете басынан сипап, жүре бергенім сол еді, «Сіз негізінде қайырымды адамдардың қатарынансыз» деп соңғы рет тіл қатты да, қараңғылыққа сіңіп жоқ болды. Өңім бе, әлде түсім бе, оны ажыратып жататын менде ес те қалған жоқ, әрі уақыт та тапшы. Адамдар айта бермейтін риясыз сөзді иттен естігендей болғаныма таң қалып, подьезден кіре бергенім сол еді, бірінші қабаттағы көршінің үйінен итше қырқысып жатқан айқай-шуды естідім. Әйелінің шебеленген дауысы есіктің тап әр жағынан «үріп» тұр. Есікті қатты екпінмен итере ашқан масаң көршім желбегей күртесінің өңірін желпи тастап, жалаңбас атып шықты да, «ей, сен қайдан жүрсің?» дегендей маған текекөздене аларып бір қарады да аузына ақ ит кіріп, көк ит шыққан қалпы тысқа беттеп бара жатты. Әбден долырған әйелі шалқасынан ашылып қалған есікті жауып жатып, «иттен туып, іннен шыққан хайуан!» деп қараңғы дәлізді басына көтере айқай салды.
… Ертесінде менің ұялы телефоныма белгісіз біреу СМС-пен «ит екенсің…» деп жазып жіберіпті.
Не болып кетті өзі?!….
Ерболат Баятұлы
2014 жыл.
