немесе мерекелердің мәні туралы тәмсіл
Ежелден мереке адам өмірінің ажырамас серігі болып табылады. Мерекелік салт қалыптастырудың алғашқы маңызды белгілері біздің ғасырға дейінгі 50-30 мың жыл бұрын пайда болған, шамамен сол кезеңде, ежелгі қоғамда өнердің алғашқы бастамасы қалыптаса бастады: жартастағы суреттер, тасқа, сүйекке қашап салынған бедерлі суреттер. Адам үшін табиғат әрдайым шабыт тудырады. Күн мен түннің ауысуы, жыл мезгілдері тізбегі, көзге көрінетін аспан денелерінің қозғалысы, жануарлардың ойындары – адамзат қоғамы дамуының келесі кезеңінде климаттық құбылыстардан туындайтын мерекелер пайда болды.
Бұл құбылыс негізінен табиғи-климаттық циклдерге байланысты бола тұра, өркениетінің жоғары даму деңгейінде, адамзат мерекелерден өз дамуында айтарлықтай серпін алды. Біздің ғасырға дейінгі IV-III мыңжылдық тоғысында пайда болған төрт ірі ежелгі өркениетті атап өтуге болады: Шумер, ежелгі Египет, ежелгі Қытай және көне Үндістан. Мұның өзінің салыстырмалы автономиясына қарамастан, өте ұқсас себептері болды: күн мен түн теңелген мереке, өзеннің су тасқыны, егін шаруашылығы маусымының басталуы және егін егу.
Дегенмен, бұлардың барлығында аталған өркениеттердің әрқайсысына тән жеке діни салт-жоралар болды. Біз бұл өркениеттердің дамуы кезінде жүйелі мерекелердің туындағанын айта аламыз.
Біртіндеп мерекелердің табиғаты күрделене түсті және ежелгі Греция мен Ежелгі Рим өркениеттерінің кезеңінде, б.з.д. I мыңжылдықтың кезінен бастап пайда болған жаңа үрдістер дәстүрлі мерекелік күндерге қосылып, бүгінгі күнге дейін сақталды. Бұрынғымен ұқсастығы жоқ көптеген жаңа мерекелер пайда болды. Мысалы, ежелгі Грекиядағы Олимпиада ойындарының хронологиясы б.з. 776 жылды көрсетеді, бірақ бұл кезеңдерден бұрын-ақ бұл ойындардың өткізілгені жөнінде айтылады. Өкінішке орай, бұл туралы нақты ақпарат жоқ. Осы кезеңде жеке ұлттық мерекелерді атап өту дәстүрлері пайда бола бастады.
Сонымен қатар, біз бұқаралық мерекелердің психологиялық жағына тоқталуымыз керек. Мысалы, шағын компанияда немесе отбасылық үйде туған күн немесе жаңа жыл тойлануы мүмкін, ал Риодағы карнавалды би билеп, бірге көңіл көтеретін көптеген адамдарсыз елестете алмаймыз.
Әрбір адамның өмірінде елеулі оқиғалар болып тұрады, бірақ мұндай оқиғалар адамзат қоғамының ережесін сақтағанда ғана болады. Демек, адам табиғатына қарай, мереке күні, мерекелік сәтте өзі жалғыз қалмайды, тіпті бір уақытта жақсы көңіл-күйге ие болса да, бұл мерекеге қуанбайды және оны қуантпайды. Сондықтан, мерекенің өлшемі көбінесе оның қатысушыларының саны болып табылады. Шағын кеш болсын, ірі кең көлемді фестиваль болса да мереке туралы сұрақты жиі естиміз: «Онда қанша адам болған?» деп. Психологтар адамдар бірге жиналғанда жалпы көңіл-күйімен бір-біріне әсер ете бастайды және «жаппай халық жаны» деп аталатын ұжым пайда болады, деген пікір айтады. Жалпы идея мен мейрамның көңіл-күйін біріктіретін адамдар саны неғұрлым көп болса, соғұрлым бұл әсер күшейеді.
Француз психологы және тарихшысы Густав Лебон жаппай халық қауымдастығының психологиясын зерттеумен айналысатын адамдардың көптеген ұқсастықтары бар екендігін ескере отырып, мұның біртұтас болуына бастапқы күштер мүмкіндік беретінін білдірді. Адамдардың жаппай тобында адам қандай да бір уақытқа дейін өзінің жеке қасиетін жоғалтады. Бізге белгілі карнавалдар, концерттер мен мерекелердің атмосферасы осыған тән емес пе? Басқа жағдайларда бұқаралық мінез-құлықтың моральдық деңгейі оның жеке тұлғаларының моральдық деңгейінен жоғары екенін атап өткен жөн. Адамдардың жалпыға бірдей қонақжайлылығы, жаппай мерекелердің барлық қатысушыларын қолдайтын жағымды рух осыны түсіндіруі мүмкін.
Шын мәнінде, мейрамға келгендердің бәрі сол, фестивальдар мен карнавалдар кезіндегідей күнделікті өмірде басқа шығар, сондықтан, кейбір адамдардың мейірімді және ақкөңіл екені шындық емес. Дегенмен, атақты австриялық психолог және психиатр Зигмунд Фрейдтің «Жаппай халық психологиясы және адамның «мен» суретін талдау» атты жұмысында ежелгі Рим мерекелерін мысалға алып, мерзімді мерекелер кез-келген адамның қалыпты психикалық өмірінің қажетті элементі болып табылатыны және тыйым салулар мәнi бойынша психологиялық релаксация бола отырып, сананың жеңілденуіне әкелетіні туралы айтады.
Мұндай серпіліс кезінде адам босаңсу сезімін сезінеді, бұл кез-келген мерекеге толқу мен көңіл көтеруге мүмкіндік береді. Дегенмен, мерекелік көңіл-күйдің эйфориясы толық құқық бұзушылық кезеңіне жетпейтіндіктен, мереке өздігінен ештеңеге айналмайды және кез-келген мерекеде табиғи шектеу ретінде әрекет ететін дәстүрлер мен рәсімдерді сақтау қажет. Демек, мерекедегі мінез-құлық ережелерін білу, дәстүрлі рәсімдердің нормаларын сақтау, іс-әрекеттер мен іс-шаралардың қандай да болсын кезеңдерінде сақталады, шектен шығарылмайды. Эрнест Хемингуэйдің «мереке бізбен бірге болуы керек» дейтіні осыдан.
Енді Еңбек күні мерекесіне келейік. «Еңбек өмір шамына май сыйлайды», – деген сөз бар. Бұл осы мерекенің маңызы, тарихы, әсіресе, жастардың білімін кеңейту үшін қызықтылығын айқындайтын тұжырым.
Әлемде 80-нен астам (Үндістанды қоса алғанда) мемлекетте Еңбек күні атап өтілмейді. Ал, әлемнің 142 елінде және аумағында 1 мамыр – Еңбек және бірлік күні мерекесі болып саналады. Ұзақ уақыт бойы 1 мамыр күні революцияның, күрестің символы болды. Кейбір елдерде, мысалы, Құрама Штаттар мен Жапонияда Еңбек күні басқа уақытта атап өтіледі. Ол көктемнің ортасында, 28 сәуірде атап өтіледі. Халықаралық еңбек ұйымы осы мерекені жыл сайын ресми күнтізбеде, мәдениетті алға жылжыту және еңбек қорғауды жыл сайын көтеру мәселелеріне назар аударту мақсатында атап өту үшін енгізді. Мереке 2003 жылдан бері атап өтіледі.
Демалыс идеясын кім иеленеді? Мұны қайтыс болған жұмыскерлерді еске алу күнін енгізген канадалық және американдық жұмысшылар бастаған. Бұл мейрам 1989 жылы басталды. Ол жұмыста құрбан болған (жәбірленушілердің) жұмысшыларына арналған. Қазіргі уақытта көптеген салтанатты іс-шаралар өткізіледі, олар қоғамның еңбек қорғауына бағытталған.
2013 жылдың 22 қарашасында Мемлекет басшысының Жарлығымен Қазақстандағы Еңбек күнін, қыркүйектің соңғы жексенбісінде атап өту ресми түрде бекітілді. Хаттама бо-йынша мереке қоғамдағы жұмыскердің беделін арттыруға, өнімді жұмысты ынталандыруға, жастар арасында кәсіптік мамандықтарды насихаттауға және Президенттің Жалпы еңбек қоғамын құру туралы идеясының шеңберінде еңбекшілер әулеттерінің игі дәстүрлерін нығайтуға бағытталған.
Осы күнмен қатар, жаңа сыйлық – «Еңбек ардагері» медалі де тағайындалды. Бұл шешім қазақстандық қоғамдағы адам еңбегінің беделін көтеру, өнімді еңбекке ынталандыру, жұмысшы кәсіптерді насихаттау және жастарды өндіріс саласына тарту, жұмыс істейтін әулеттердің дәстүрлерін нығайту мақсатында қабылданды.
«Еңбек ардагері» медалі экономиканың әртүрлі салаларының қызметкерлерін және зейнеткерлік жасқа жеткен адамдарды, жалпы еңбек өтілі 40 жылдан асатын, бір салада 10 жылдан кем емес мерзім жұмыс істеген азаматтарды марапаттауға арналған. Аталған марапат еңбектегі ең жоғары нәтижелерге қол жеткізген отандастарымызға тапсырылады. Бұл еңбектің ұлылығын дәріптейтін ұлық қадам. Өйткені, халық даналарының нақыл сөздері бойынша: «100 жыл өмір сүру өнеріне еңбектенудің арқасында жетуге болады». Мұның астарында қаншама тереңдік бар десеңізші!
Гүлбаршын Салық,
өлкетанушы, Қазақстан
Журналистер одағының мүшесі.
