Әбу Насыр әл-Фараби өз заманындағы ғылымның барлық дерлік саласын зерттеп, соңында өлмес мол мұра қалдырған ғұлама. Бүгінгі күні мәдениет саласы деп саналатын, ғылымға онша қатысы жоқ музыка жайында да ғұламаның ғылыми еңбектері бар. Соның ең бастысы – «Музыканың үлкен кітабы». Тағы бір айта кетерлік жай, Фараби музыканы жақсы көріп қана қоймай, көптеген саз аспаптарында ойнай да білген, тіпті, өзі саз аспабын жасаған.
«Музыканың үлкен кітабында» Әбу Насыр әл-Фарабидің грек математигі Птолемейдің, Феллистидің еңбектеріне сүйенгенін байқауға болады. Әбу Насыр әл-Фараби аталмыш кітабында қандай да бір теориялық өнер болмасын адам баласының кемелдікке үш жағдайда жете алатынын айта келе:
– «біріншісі – оның негізін толық білу;
– екіншісі – сол өнерде бар заттар негіздерінен қажетті түрде шығатын нәрселерді;
– үшіншісі – басқа теоретиктердің пікірін байқау, айтылған сөздің дұрысын табу және олардың арасында қателескендердің қатесін дұрыстай білу қабілеттілігі» – дейді де «Музыканың үлкен кітабының» неге екі кітап екендігіне тоқталады.
«Музыканың үлкен кітабында» уд, сурнай, танбур, рабаб, шаһруд секілді өзге де аспаптар аталады және олардан шығатын үндер жайлы жан-жақты баяндалады. Осы аспаптар ішінен жиірек аталатыны – уд.
«Музыканың үлкен кітабы» музыкалық-энциклопедиялық шығарма. Онда өнердің атқарар рөлі анықталып, музыканың шығу тегі, орындау өнері, эстетика, музыканы қабылдау психологиясы, әнді, әуенді орындау шеберлігі, музыкалық аспаптардың шығу тарихы секілді музыка өнеріне байланысты өзекті мәселелер сөз болған.
Әбу Насыр әл-Фараби өзіне дейінгі және өз заманы кезіндегі музыкаға байланысты ізденістерге адал баға берген. Музыкалық жанрлар, музыкалық талант мәселесі де Отырар ойшылы назарынан тыс қалмаған. Ол орындау шеберлігін жетілдіруге де назар аударған. «Вокал музыкасын, халық әнін өнер түрлерінің қайнар көзі», – дейді Әбу Насыр.
Енді жоғарыда аталған музыкалық аспаптардың кейбіріне жеке тоқтала кетейік. Музыкалық аспаптар ішінен ол шаһрудтың тарихына арнайы тоқталған және оны Орта Азиямен байланыстырған. Енді ғұламаның осы саз аспабы туралы жазғандарына назар аударайық.
«Араб мемлекеттерінде құрметке ие аспап ішінде жоғары деңгейге ие музыкалық аспап – шаһруд. Оның ойлап табылғанына көп бола қойған жоқ. Көне замандарда ол белгісіз болатын.
Оны ең әуелі ойлап тапқан Самарқаннан шыққан соғдылық Хулайс бин Ахус. Оны ол әуелгіде Маһ немесе Джабал шаһарында жасап шығарды. Бұл Искандер (Александр, Македонский) тізбесі бойынша 1228, ал, арабша (һиджраша) 306 жыл болатын. Содан соң оны огдианаға алып келді. Ол солтүстікте және жетінші ықылымға қатысты жұрттар маңын жайлаған елдерде. Ол жұрт шығысқа қарай солтүстік ендіктің 45 градусында. Самарқан музыканты өзі ойлап тапқан аспапты сол және сонымен шекаралас ел халқы тыңдады. Олардың бәрі де шаһрудты өте жақсы бағалады. Ол бойынша орындалған ноталар сол жердің халқының құлағына жағымды тиді.
Содан соң Хулайс бин Ахус оны өзімен Бабылға (Вавилонияға) алып келді. Ол кезде Согдианада ең күшті араб билеушілері ғұмыр кешіп жатқан еді. Содан соң оны алып Бағдадқа аттанды. Одан әрі Мысырға жеткізді. Әрі қарай Месопотамия мен Сирияға (Шамға) да апарды. Осы аспаппен (Шаһрудпен) барлық көне елдердің және сол жұрттардың жаңа әуендері орындалды» деп жазады отрарлық ғұлама.
Лютня (бұрынғы замандағы ішекті музыкалық аспап) Танбур (шығыс халықтарының үш ішекті музыкалық аспабы. Оны Әбу Насыр Бағдад және Хорасан танбуры деп екіге бөліп қарастырған.
Арфа, канун – музыкалық аспап, мазамир – сыбызғы, флейта, мизаф – музыкалық аспаптың бір түрі, рабаб – үрмелі аспап, сурнай – керней, уд музыкалық аспап, гипжақ (Қыпшақ) – Әбу Насырдың өзі ойлап тапқан (жасаған) аспап делінеді. Уд Таяу және Орта Шығыс, Кавказ, Орта Азия, Сирия мен Мысыр, Греция мен Армения, Түркия, Иран, Әзербайжан халықтарына да тараған. Кезінде оны Испанияға (Андалусияға) парсы текті әнші, сазгер Зирияб әл-Муғанни апарып таралуына ықпал еткен деседі. Осы елдердің бәрінде де ол уд деп аталады. Ол араб тілінен аударғанда ішек және аққу мойын дегенді білдіреді.
Әбу Насыр әл-Фарабидің өмірі мен шығармашылығын зерттеген профессор М.С.Бурабаев: «Әл-Фараби философ гуманист сияқты музыка мен оның даму заңдылықтарын тарихи эволюция көзқарасы тұрғысынан қарастырған» – деп жазды.
Интернет материалдары бойынша дайындаған
Қалкөз ЖҮСІП.
