1991 жылы 16 желтоқсанда Алматы қаласында Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесі «Қазақстан Республикасының Мемлекеттік тәуелсіздігі туралы» заң қабылдады. Бұл – еліміз бен халқымыздың болашақ дамуын, ертеңгі тағдырын анықтаған аса маңызды, тарихи құжат. Осы құжаттың қабылданған күні елімізде жыл сайын ең басты мемлекеттік мейрам – Тәуелсіздік күні ретінде аталып келеді. Еліміздің тәуелсіздігін жариялап, өз тағдырын өз қолына алуы, бір жағынан зор мақтаныш, қуаныш болса, екінші жағынан, үлкен тарихи жауапкершілік. Отыз жыл ішінде Қазақ елі осы бір маңызды жауапкершілікті сезіне отырып, болашаққа нық сеніммен қарады, өзінің ұлттық әлеуетіне толық сенді.
Артта қалған үш онжылдық кезеңге бүгіннің биігінен қарайтын болсақ, еліміз үшін өте сындарлы және айтулы кезеңдер екені анық. Тәуелсіздігіміздің алғашқы жылдары әртүрлі шетелдік басылымдарда еліміздің болашағына күмән келтіріп, ертеңіне сенімсіздікпен қарайтын мақалалар шыққаны белгілі. Оларда қазақ халқының мемлекеттік дәстүрі болмаған деген ойлардың айтылғанын бәріміз білеміз. Отыз жылдық тарихымыз ондай теріс пікірлердің бәрін жоққа шығарып, өзінің мемлекетшіл ұлт екендігін, мемлекеттілік тарихының кем дегенде үш мың жылдық шежіресі бар екендігін қазіргі күнде дәлелдеп отыр.
Президент Қасым-Жомарт Тоқаев ел Тәуелсіздігінің отыз жылдық мерекесіне байланысты 2021 жылдың қаңтар айында «Egemen Qazaqstan» газетінде жариялаған «Тәуелсіздік бәрінен қымбат» атты мақаласында «Биыл қастерлі Тәуелсіздігімізге 30 жыл толады. Бұл – қайта жаңғырған қазақ мемлекетінің, ата-бабаларымыз аңсаған азаттықтың тұғыры нығая түскенін әйгілейтін маңызды белес», деп тебірене жазған еді. Мемлекет басшысының «Қайта жаңғырған қазақ мемлекеті» деп отырғаны қазақ халқының ежелгі және орта ғасырларда өз мемлекеті болып, тарихтың бір кезеңінде оны жоғалтып алғанын, ал, осыдан отыз жыл бұрын оны қайта құрып, жаңғыртқанын меңзейді. Сондай-ақ «ата-бабаларымыз аңсаған азаттық» дегені тәуелсіздік үшін күрестердің ел аумағында бір ғасырдай уақыт бойы толастамағанын білдіреді. Одан әрі Мемлекет басшысы отыз жылдық тәуелсіздік дәуірін шартты түрде үш он жылдық кезеңге бөліп, әр он жылдыққа қысқаша тоқталып, сипаттамалар береді. Алғашқы он жылдыққа – «Қазақстанның іргетасын қалау кезеңі», екінші он жылдыққа – «Қазақ елінің керегесін кеңейту», ал, үшінші онжылдыққа – «шаңырағымыз биіктеп, өсіп-өркендеп, мерейлі мемлекетке айналған кезең», деп сипаттамалар береді.
Отыз жыл ішіндегі Қазақ елінің қай салада болмасын жеткен жетістіктері орасан зор. Социалистік қатынастарға негізделген жоспарлы экономикадан нарықтық қатынастарға негізделген экономикаға көшу дегеніміз дүниежүзілік тарихта бір формациядан екінші бір формацияға көшуді білдіреді. Оның қаншама уақытқа созылатыны тарихтан белгілі және оны біз жақсы білеміз. Ал, біздің бұл белесті аз ғана уақытта еңсерді. Қазір ел санасында нарықтық сана орнығып та болды. Экономикамен қатар қоғамдық өмірдің барлық саласы да азғантай уақыт ішінде нарықтық қатынастарға бейімделді деуге болады.
Тәуелсіздік жылдары отандық тарих ғылымы да қоғам алдындағы өз міндетін атқарып келеді. Біз төменде отандық тарих ғылымының тәуелсіздік жылдарындағы дамуы мен проблемалары жөнінде сөз айтып, ойларымызды ортаға салмақшымыз.
«Тарихты халық жасайды, ғалым жазады», «Тарихты жасаудан оны жазу қиын» деген қағидалардың растығына отандық тарихтың өзекті бір мәселелерін қолға алғанда бірден көз жеткізуге болады. Кеңестік кезеңде отан тарихының мәселелері зерттеліп, том-том академиялық басылымдардың, жеке арнайы зерттеулердің жарыққа шыққаны белгілі. Олардың бәрі белгілі бір теориялық-методология тұрғысынан жазылды. Ол – маркстік-лениндік методология. Жетпіс жылдай осы методологияға сүйенген қоғамтанушы мамандар үшін тәуелсіздігіміздің алғашқы жылдары одан бірден арыла қою қандай қиындықтар туғызса, ескінің орнына келген жаңа өркениеттік ұстанымды қабылдай қою да сондай қиындықтар туғызғанын бәріміз білеміз. Соған қарамастан, жаңа ұстанымның тәуелсіздігіміздің алғашқы жылдары толық жеңіске жетуі отандық тарих ғылымындағы ең үлкен жетістік деуге болады. Екі ұстаным арасында қандай басты айырмашылық бар десеңіз, ол мынада. Бұрынғы методология таптық принципке негізделіп, халықтың бір бөлігінің тарихы қарастырылды.
Соның салдарынан қазақ халқының небір асылдары – хандар мен сұлтандарға, билер мен батырларға, ақындар мен шайырларға, дін қайраткерлеріне, XX ғасыр басындағы ұлт қайраткерлеріне отандық тарихтан орын берілмеді. Олардың тарихи рөлдерін көрсетпек түгілі, есімдерін атауға тыйым салынды. Ал, есімдері аталған күнде олардың тарихи рөлі таптық көзқарастар тұрғысынан бағаланып, халыққа жат тұлға деп түсіндірілді. Соның салдарынан, кеңестік кезеңде өсіп-өнген бірнеше буын өкілі қазақ халқының тарихында ерекше орын алатын тарихи тұлғаларымыздың есімдерін білмей, шығармаларымен сусындамай өсіп, қалыптасты. Осындайда, «Өз тарихыңды білмесең, өзгенің тарихына қызығасың» деген қағида еске түседі.
Қоғамтанушы ғалымдар бірден үстем идеологиядан арыла қойған жоқ. Кеңестік биліктің соңғы жылдары Кеңес Одағында қоғамтанушы ғалымдар арасында да тарих мәселесіне байланысты айтыс-тартыстар жүрді. Мұндай тартыстар елімізде де жүріп, өткен ғасырдың 80-жылдардың соңында бес арыс атанған Алаш қайраткерлерінің ақталып, өз халқымен қайта қауышуы үстем идеологияның ірі жеңілісі болып саналды. Үстем идеологияның орнына жаңаша немесе таптық емес көзқарастар келе бастады. 1991 жылы Кеңес Одағының тарих көшінде қалып, оның орнында Қазақстан Республикасы секілді тәуелсіз елдердің құрылуы маркстік-лениндік методологияны да құрдымға жіберді.
Сөйтіп, тәуелсіздіктің келуімен қоғамтанушы ғалымдар жаңа методология негіздерін іздестіріп, оны қолдана бастады. Ол – өркениеттік ұстанымдар болатын. Өркениет ұғымы философияға, мәдениеттанушыларға жақын болып көрінгенімен оның түбірінде адам, азамат деген ұғымдар тұрды. Ал, ол ұғым халық, ұлт ұғымдарымен байланысты тұрғандықтан, өркениеттік ұстаным, көзқарас дегеніміз таптық ұстанымға қарсы халықтық, ұлттық ұстаным, көзқарас дегенді білдіреді. Екі көзқарас арасындағы айырмашылықты мынадай мақалмен салыстырып түсіндіруге болады. «Құдық түбіндегі бақаға аспан табақтай болып көрінеді» дегендей, таптық көзқарас халықтың, ұлттың тарихын толық қамтып қарастыруға мүмкіндік бермейді.
Тәуелсіздігіміздің алғашқы жылдары қоғамтану саласындағы негізгі теориялық – методологиялық мәселе осылайша оң шешілгендіктен, тарихшыларымыз да жаңа ұстаным мен көзқарастарға сүйеніп, тарихымызды жаңаша зерттеуге белсене кірісті.
Мемлекет басшысы Қ.Тоқаевтың жазғанындай, тәуелсіздігіміздің алғашқы он жылдығы еліміздің іргетасын қалау кезеңі болса, ұлт тарихын зерттеуде бұл он жылдықты шартты түрде ең алдымен, қоғамтану ғылымдарында ескі методологияның жойылып, жаңа, өркениеттік методологияның толық орнығуымен, жеңіске жетуімен ерекшеленеді.
Тәуелсіздігіміздің алғашқы он жылдығында жаңа методологияны ту етіп ұстаған тарихшылар Отан тарихының ең өзекті мәселелерін зерттеуді қолға алып, бірнеше жүз ғылыми мақала жазды, диссертациялар қорғады, монографиялар жариялады. Осы жылдары ең көп қарастырылған мәселелерге – XX ғасыр басындағы еліміздегі қоғамдық-саяси қозғалыстар мен 1920-1930 жылдардағы Қазақстан тарихының саяси, әлеуметтік, экономикалық мәселелері жатады. Сондай-ақ, 1937-1939 жылдары жаппай саяси репрессия мен оның құрбандары, 30-жылдардың басындағы елдегі аштық пен өлім, ұжымдастыруға қарсы көтерілістер мен бас көтерулер, Голощекиннің «кіші Октябрь» саясаты, Алаш қозғалысы, Алаш автономиясы, Алаш қайраткерлерінің өмірі мен қызметтеріне және тағы басқа осы кезеңнің мәселелеріне арналған тақырыптар қамтылды.
Тәуелсіздіктің алғашқы кезеңіндегі отандық зерттеушілердің Отан тарихының өзекті мәселелеріне қатысты зерттеулері барысында алынған ғылыми нәтижелері мен олардың ұлттық сананы нығайтуға, байытуға тигізген әсерлері мен ықпалдарын теңеу түрінде айтсақ, жылдар бойы шөліркеген шөл далаға нөсер жаңбырдың айлап жаууымен бірдей болды.
Ел тәуелсіздігінің алғашқы жылдары саяси, экономикалық, әлеуметтік мәселелер өте күрделі, шиеленісті болса да, мемлекет тарихтың рөлі мен маңызын түсіне келе, 1993 жылы алғаш рет ел Үкіметі тарихи мәселеге қатысты арнайы «Орбұлақ шайқасының 350 жылдығын атап өту туралы» қаулы қабылдады. Бұл қаулы 1643-1644 жылғы қыс айларында саны аз қазақ әскерінің өзінен бірнеше есе көп жоңғарды жеңіліске ұшыратқанын мерекелеумен қатар, тарихшыларымызға қазақ халқының XVII-XVIII ғасырлардағы тарихы мен тарихи тұлғаларын кең түрде зерттеуге серпін берді. Осы кезде қаншама батырымыз, биіміз және тағы басқа тарихи тұлғаларымыз халқымен қайта қауышты.
Ал, 1998 жылды Елбасы Н.Назарбаев «Қазақстан халқының бірлігі мен ұлттық тарих жылы» деп жариялауы тағы да мемлекеттік биліктің жоғары деңгейінің ұлт тарихына ерекше көзқарасын көрсетті. Сондай-ақ «Ұлттық тарих жылында» тәуелсіздік жылдарындағы ұлттық тарихты зерттеуде қол жеткізген нәтижелерді қорытындылау және болашақта Отан тарихының мәселелері мен даму бағыттарын айқындау деуге болады.
Тәуелсіздігіміздің екінші он жылдығында, яғни, «Қазақ елінің керегесін кеңейту» кезеңінде ұлттық тарихтың дамуы «Мәдени мұра» бағдарламасымен тікелей байланысты болды. «Мәдени мұра» жобасы – Тұңғыш Президент Н.Назарбаевтың бастамасымен қолға алынған мемлекеттік бағдарлама, ұзақ мерзімге арналған ұлттық жоба болып табылады. Оның мақсаты – қазақ халқының тарихи-мәдени мұрасын зерттеу, қалпына келтіру (реставрациялау) және сақтау, шетелдердегі тарихи-мәдени жәдігерлерді қайтару және шетелдерде Қазақстан тарихы мен мәдениетін насихаттау болды. «Мәдени мұра» бағдарламасы төрт бағыттан тұрды: 1) тарихи-мәдени және сәулет ескерткіштерін қалпына келтіру; 2) археологиялық зерттеулер жүргізу; 3) қазақ халқының мәдени мұрасы саласындағы ғылыми жұмыстарды одан әрі жалғастыру; 4) ұлттық әдебиет пен жазулар тәжірибесін ортақтастыру, кеңейтілген бейне және жұмыс қатарларын құру болды.
«Мәдени мұра» бағдарламасын жүзеге асыруға еліміздің жетекші тарихшы мамандарының барлығы белсене атсалысты десек артық айтқандық емес. 2011 жылға дейін созылған және өз ішінде бірнеше кезеңнен тұрған «Мәдени мұра» бағдарламасының нәтижесінде тарихшыларымыз керемет ғылыми-ізденушілік жұмыстарды жүзеге асырды. Сондай-ақ, осы жылдары ұлттық тарихымыз бен мәдениетімізге қатысты 78 ескерткішке реставрациялық жұмыстар жүргізілген. Қытай, Түркия, Моңғолия, Ресей, Жапония, Мысыр, Өзбекстан, Армения, сонымен қатар АҚШ пен Батыс Еуропаға ғылыми-зерттеу экспедициялары жасалып, нәтижесінде 5 мыңнан астам ұлттық тарихқа қажет аса құнды, Қазақстан өнеріне қатысты архивтік құжаттар, қолжазбалар мен баспа шығарылымдары алынды. Сонымен бірге 26 ғылыми-қолданбалы, 40 археологиялық қазба жұмыстары жүргізілді.
Ал енді тәуелсіздігіміздің үшінші он жылдығы – «шаңырағымыз биіктеп, өсіп-өркендеп, мерейлі мемлекетке айналған» кезең болса, Ұлттық тарих ғылымы да осы кезеңде еліміздегі қоғамдық ой-сана мен пікірді анықтайтын қуатты ұлы күшке айналды. «Халық – тарих толқынында», «Мәңгілік Ел» идеясы, «Рухани жаңғыру» атты мемлекеттік бағдарламалар біріншіден, тарихшыларымызды мемлекеттік идеология мен рухани бағыттағы саясатты жүзеге асыруға жұмылдырып, олардың ғылыми ізденістеріне тың серпін берсе, екінші жағынан тарихшыларымыздың ұлт тарихын зерттеудегі ғылыми жұмыстарына қолдау көрсетуге бағытталды. Осы аралықтағы «Ұлы даланың жеті қыры» атты Елбасымыздың бағдарламалық мақаласы отандық тарихтың ежелгі және орта ғасырлардағы мәселелері бойынша тарихшыларымызға қандай бағыттарда зерттеулер жүргізу және қандай мәселелерге ерекше назар аудару қажеттігін көрсетіп берді.
Кезінде Елбасы Н.Назарбаев 1999 жылы жарық көрген «Тарих толқынында» атты тарихи-философиялық еңбегінде «Егер біз мемлекет болғымыз келсе, өзіміздің мемлекеттігімізді ұзақ уақытқа меңзеп құрғымыз келсе, онда халық руханиятының бастауларын түсінгеніміз жөн», деп жазған болатын (Н.Назарбаев. Тарих толқынында. 273 б. – Алматы: Атамұра, 1999. – 296 бет.). Бұл еңбекте Ұлы даладағы руханият бастаулары мен халқымыздың этногенезінің, жеріміздегі мемлекеттілік тарихының қазіргі жыл санаудан бірнеше мың жыл бұрын басталғандығы айтылып, бүгінге дейінгі тарихымыздың мәселелері жалпыфилософиялық тұрғыда қарастырылады. Бұл еңбектегі сегіз тараудың әрқайсысындағы айтылған ойлар мен жасалған тұжырымдар тарихшыларымыздың болашақ ізденістері үшін методологиялық негіз бола алады.
«Шаңырағымыз биіктеп, өсіп-өркендеп, мерейлі мемлекетке айналған» үшінші он жылдықта мемлекетіміздің ұлт тарихына ерекше назар аударғаны сондай, тарихымыздағы көп мәселенің бірі – Қазақ хандығының құрылған датасын, яғни, 550 жылдығын атап өтуге ерекше көңіл аударды. Арнайы Үкімет қаулысы шығып, комиссия құрылды, жасалған жұмыс жоспарына сай елімізде 2015 жылы мемлекеттік мереке болды. Осы мерекенің ғылыми жағын атап өтуде тарихшыларымыздың сіңірген еңбегі ұшан-теңіз. Біз де осы мерекені атап өтуге белсене атсалысқанымызды қуанышпен еске аламыз.
Қазақ хандығының тарихына арналған он шақты еңбек жарық көрді. Еліміздің бас және ірі қалаларында, барлық облыс орталығында осы мерекеге арналған ғылыми шаралардың бәрінде баяндамалар жасалды. Жалпы алғанда, елімізде 2015 жылы Қазақ хандығының 550 жылдығын мерекелеу ұлттық сананың нығайып, ұлт бірлігінің өсе түскендігін көрсетті.
Бәріміздің есімізде, өткен 2020 жылы Қазақстан Республикасының Президенті Қасым-Жомарт Тоқаевтың Жарлығымен Қазақстанда «Әлемнің екінші ұстазы» атанған Әл-Фарабидің 1150 жылдығы, Алтын Орданың – 750 жылдығы және Абайдың 175 жылдығы кең көлемде атап өтілді. Тарихшылар, оның ішінде тарихшы мамандар Алтын Орданың 750 жылдығын атап өтуге құлшына кірісті. Әлемде қалыптасқан қиын жағдайлар, яғни, пандемия тарихшыларымыздың ізденістеріне тежеу қоя алмады. Елімізде қаншама мақала газет-журнал беттерінде жарияланды, онлайн форматта ғылыми жиындар өткізілді, теле-радиохабарлар түсірілді. Ұлттық сананың нығаюы мен тарихымызға деген ұлттық мақтаныштың өте жоғары деңгейде болғандығын Алтын Орданың 750 жылдығын атап өту барысында көзімізді толық жеткіздік.
Кезінде бір ғұламаның «Ұлттық сананы оятып, дамытуда тарихтың атқарар рөлін ешбір қоғамдық ғылым атқара алмайды» деген сөзінің растығына тарихшыларымыздың ел Тәуелсіздігінің 30 жылында атқарған істеріне қарап көз жеткізгендей боласыз. Болашақта да тарихшыларымыз өз ізденістерін жалғастыра береді. Алдымызда Ақ Орда хандығының, Жошы Ұлысының, Түрік қағанатының тарихи даталары тұр. Оларды да атап өту үшін алдымен үлкен ғылыми-зерттеулер қажет.
Осылайша жоғарыда айтылған ойларымызды түйіндей келе, төмендегідей тұжырымдар жасаймыз.
Біріншіден, тоталитарлық жүйенің соңғы жылдарында қоғамдағы үстем идеологияның тоқырауға ұшырап, құлдырай бастауы тәуелсіздікке жақындатса, гуманитарлық ғылымдар үшін жаңа методологияларды іздеуге мәжбүр етті. Кеңес Одағының күйреуі Тәуелсіз Қазақстан Республикасын дүниеге келтірді, сондай-ақ, маркстік-лениндік методологияның шынайы түрде тарихи зерттеулерге жарамсыз болуы қалыптасқан жаңа жағдайларға сай, оның сұраныстары мен талаптарына жауап бере алатын жаңа методологияны – өркениеттік методологияны қолданысқа енгізді.
Екіншіден, Тәуелсіздігіміздің 30 жылдық тарихы мен ұлттық тарихымыздың осы тәуелсіздік жылдарындағы дамуы өзара байланыста қатар жүрді деуге болады. Биліктің қайнар көзі халық болса, халық санасының өсуі, нығаюы тарихпен, ұлт тарихымен байланысты. Тәуелсіздігіміздің әр он жылдығында мемлекетіміздің іргесі қаланып, керегесі кеңейіп, шаңырағы биіктеп жатса, осының бәріне ұлт тарихының қосқан үлесі өлшеусіз дер едім.
Үшіншіден, Мемлекет пен тарихты бір-біріне өте қажетті ұғымдар дей келе, біріншісінің қалыптасуы, нығаюы үшін екіншісі аса қажет. Ал, екінші ұғымның дамуы біріншінің тікелей қолдауынсыз жүзеге аспайтынына көзіміз жетіп отыр. Тек өзара үйлесімділік қана барлық жеңістің кілті болып саналады.
Берекет КӘРІБАЕВ,
Әл-Фараби атындағы ҚазҰУ Қазақстан тарихы кафедрасының меңгерушісі,
тарих ғылымдарының докторы, ҰҒА академигі
