Еліміздің барлық өңірлерінде карантиндік шектеу шараларының сақталуына қарамастан, БЖЗҚ салымшыларының жеке зейнетақы шоттарына жарналар түсіп жатыр. Оларға 2020-2021 жылдары есептелген инвестициялық табыс өткен жылдардың көрсеткіштерінен асып түскен. БЖЗҚ салымшылары мен алушыларына өз шоттарын бақылау және басқа да зейнетақы қызметтерін алу мүмкіндігін жеңілдету үшін барынша заманауи әрі ыңғайлы қызметтерді ұсынуда. Оқырмандарымызды толғандырған осы және басқа да сұрақтарға жауап беру үшін БЖЗҚ акционерлік қоғамы Ақмола облыстық филиалының директоры Аяш Кеншінбаеваны әңгімеге тартқан едік.
– Аяш Хакімқызы, ағымдағы жыл зейнетақымен қамсыздандыру мәселелеріне елеулі өзгерістер енгізді. Солардың ең бастыларына тоқталып өтсеңіз.
– Ең көп талқыланатын тақырыптардың бірі – қазақстандықтардың өз жинақтарының бір бөлігін ағымдағы кезек күттірмейтін қажеттіліктерге, атап айтсақ, тұрғын үй жағдайларын жақсарту мен емделуге пайдалану құқығы. Сондай-ақ, салымшыға инвестор болу – инвестициялық портфельді басқарушыны таңдау және оған өзінің зейнетақы жинақтарының бір бөлігін аудару мүмкіндігі пайда болды. Жинақтарын мерзімінен бұрын пайдалану және Инвестициялық портфельді басқарушыларға аударудың басты шарты – жинақтардың жеткіліктілік шегінен асатын бөлігі болуы тиіс. Дәлірек айтқанда, бұл мүмкіндікті көптеген жылдар бойы тұрақты түрде аударымдар жасап және зейнетақының ең төменгі мөлшерін қамтамасыз ету үшін қажетті соманы жинақтағандар ғана пайдалана алады. Өйткені, қазақстандық жинақтаушы зейнетақы жүйесіне биыл 23 жыл толып отыр. Бүгінде зейнетақы жинақтарының ұлғаюына және кейін оларды ұзақ мерзімді пайдалануға ықпал ететін басқа да маңызды жаңалықтар бар. Мысалы, БЖЗҚ-дан төленетін зейнетақы төлемдері әдістемесі мен ерікті зейнетақы жарналарын ашу және төлеу шарттарына өзгерістер енгізілді.
– Зейнетақы жинақтарын мерзімінен бұрын пайдалану үдерісінде БЖЗҚ-ның атқаратын рөлі қандай?
– Осы жерде мынаны баса айтсам деймін. БЖЗҚ-да міндетті зейнетақы жарналары (МЗЖ) және міндетті кәсіптік зейнетақы жарналары (МКЗЖ) есебінен қалыптастырылған зейнетақы жинақтары бар тұлғалар өздерінің зейнетақы жинақтарының бір бөлігін тұрғын үй жағдайларын жақсарту мен емделу ақысын төлеу үшін пайдалана алады. Ол үшін, жеке зейнетақы шотындағы МЗЖ және МКЗЖ есебінен жинақталған зейнетақы қаражатының сомасы жинақталған зейнетақы қаражатының ең аз жеткіліктілік шегінен асып түсуі тиіс. Бұл ретте біржолғы зейнетақы төлемінің мөлшері салымшының немесе алушының МЗЖ және МКЗЖ есебінен жинақталған зейнетақы қаражатының сомасы мен жинақталған зейнетақы қаражатының ең аз жеткіліктілік шегі арасындағы айырма сомасынан аспауы тиіс. Ал, екіншіден, отставкадағы судьялар үшін зейнетақы мөлшері Қазақстан Республикасының Үкіметі бекіткен тәртіппен айқындалатын 40 пайыздан төмен емес деңгейде алушының орташа айлық табысын алмастыру коэффициентін қамтамасыз етеді. Орташа айлық табысты алмастыру коэффициентін есептеу кезінде алушының зейнеткерлікке шығу күнінің алдындағы, бірақ республика бойынша орташа айлық табыстан аспайтын табысы ескеріледі. Бұл ретте де біржолғы зейнетақы төлемінің мөлшері салымшының немесе алушының МЗЖ және МКЗЖ есебінен зейнетақы жинақтары мөлшерінің 50 пайызынан аспауға тиіс. Сонымен қатар, уәкілетті оператор екі жұмыс күні ішінде БЖЗҚ-ға электрондық хабарлама жібереді. Оны алғаннан кейін Қор 5 жұмыс күні ішінде уәкілетті операторға салымшының немесе алушының біржолғы зейнетақы төлемінің сомасын аударады, ол өз кезегінде оны алушының арнайы шотына салады.
Сонымен, біржолғы зейнетақы төлемінің сомасы уәкілетті операторда, егер бұл «Отбасы банк» АҚ болса, ашылған салымшының арнайы шотында 45 жұмыс күнінен аспайтын мерзімде болуы мүмкін. Осы мерзім ішінде уәкілетті операторға нысаналы мақсаттарға арналған құжаттар ұсынылуы қажет. Олар көрсетілген мерзімде берілмеген жағдайда біржолғы зейнетақы төлемі салымшының БЖЗҚ-дағы жеке зейнетақы шотына қайтарылады.
– БЖЗҚ салымшылары немесе алымшыларының тұрғын үй жағдайларын жақсарту үшін зейнетақы жинақтарына қанша қаражат аударылды? Олардың өтініштері қаншалықты орындалуда және біздің Ақмола филиалында қалай жүзеге асырылуда?
– Орынды сұрақ. Ағымдағы жылдың қараша айының басында БЖЗҚ салымшыларының немесе алушыларының тұрғын үй жағдайларын жақсарту үшін зейнетақы жинақтарын пайдалануға берген 485 772 өтініші орындалды. Уәкілетті оператор банктерде ашылған қазақстандықтардың арнайы шоттарына БЖЗҚ-дан 1,96 триллион теңге аударды. Сонда біржолғы зейнетақы төлемдерінің орташа сомасы 4,0 миллион теңге болып отыр.
Ақмола филиалы бойынша деректерді келтіретін болсақ, 2021 жылдың 2 қарашасындағы жағдай бойынша біржолғы зейнетақы төлемдері есебінен үй жағдайын жақсартуға 12 516 салымшының 26 450 миллион теңге көлеміндегі өтініштері қанағаттандырылды. Осыған сәйкес, үй жағдайын жақсартуға қолданылған сомалардың орташа мөлшері 2 миллион теңгені құрады.
Нақтырақ айтсам, шамамен 270,5 миллиард теңге өтініш берушінің өтініші бойынша және өзге де себептер бойынша қазақстандықтардың біржолғы зейнетақы төлемдерін белгіленген мерзімде пайдаланбауына байланысты уәкілетті операторлардан салымшылардың жеке зейнетақы шоттарына (ЖЗШ) қайтарылды. Сондай-ақ, БЖЗҚ жалпы сомасы 54,0 миллиард теңге болатын 59 464 өтінішті орындады. Бұл ретте алымдардың орташа сомасы 0,9 миллион теңге болды. Сонымен қатар, салымшылардың немесе алушылардың БЖЗҚ-дағы жеке зейнетақы шоттарына уәкілетті оператордан «Отбасы банк» тұрғын үй құрылыс жинақ банкі» АҚ-ға 7,9 миллиард теңге қайтарылды, бұл қаражат өтініш берушінің өтініші және өзге де себептер бойынша белгіленген мерзімде пайдаланылмаған. Ал, енді Ақмола филиалына қатысты деректерді келтіретін болсақ, 2021 жылдың 2 қарашадағы жағдай бойынша зейнетақы жинақтарын емдік шараларға қолдану үшін берілген 1 181 салымшының 838 миллион теңге көлеміндегі өтініші орындалды. Сөйтіп, аударылған сомалардың орташа мөлшері 710 мың теңгені құрап отыр.
– Әрине, тұрғын үй алуға және емделуге алынған біржолғы төлемдер болашақ зейнетақының мөлшеріне әсер етуі мүмкін екенін елемеуге болмайды. Сондықтан, зейнеткерлікке шыққан кезде салымшы үшін біржолғы зейнетақы төлемдерінің салдары қандай болуы мүмкін?
– Сіз дұрыс айтасыз, жинақтардан алынған кез-келген біржолғы төлем салымшының болашақ зейнетақысына әсер етуі мүмкін. Болашақта ол біржолғы төлем алу мүмкіндігін пайдаланбаған салымшыларға қарағанда төмен зейнетақы алатынын есте ұстаған жөн. Зейнетақы жинақтарын алуға мүмкіндік беретін зейнетақы жинақтарының ең төмен жеткіліктілігінің шегі әрбір жас үшін, тым болмағанда ең төмен жалақыдан тұрақты жарналар кезінде салымшы өзінің жеке зейнетақы шотында базалық зейнетақы төлемінің ең төмен мөлшерін алып тастағандағы мөлшерінде есептеледі. Бұл 2021 жылы 43 272 теңге болды. Ең төмен зейнетақы БЖЗҚ-дан ай сайынғы төлемдерді алу үшін жеткілікті сомаға (ағымдағы жылы 18 524 теңге) ие болатындай етіп есептелген. Жалпы, болашақ зейнетақыңыздың мөлшерін БЖЗҚ-ның болжамды зейнетақы калькуляторы қызметімен enpf.kz сайтында немесе БЖЗҚ мобильді қосымшасы арқылы болжауға болады. Ол көпдеңгейлі зейнетақы жүйесіндегі зейнетақының барлық құрамдауыштарын есептейді.
– Осы ретте зейнетақы жинақтарын басқарушы компанияларға аудару мәселесіне тоқталсаңыз. Бұл салымшылар арасында қызығушылық тудырары сөзсіз ғой.
– Әлбетте, ағымдағы жылдың қаңтар айынан бастап азаматтарға өздерінің зейнетақы жинақтарының бір бөлігін тұрғын үй жағдайларын жақсарту немесе емделуге ақы төлеу үшін ғана емес, сондай-ақ, инвестициялық портфельді басқарушы (ИПБ) компанияларға инвестициялық басқаруға беру үшін де пайдалану құқығын беретін заңнамалық нормалар күшіне енді. Негізгі ақпарат – инвестициялық декларация, комиссиялық сыйақы туралы мәлімет. Ал, бұл БЖЗҚ сайтының «Қызметтер» бөлімінде орналастырылған.
Қазіргі уақытта БЖЗҚ зейнетақы активтерін сенімгерлік басқару туралы төрт ИПБ-мен, атап айтсақ, «Jusan Invest» АҚ, «Halyk Global Markets» АҚ, «BCC Invest» АҚ және «Сентрас Секьюритиз» АҚ араларында келісім-шарттарға қол қойылды. Зейнетақымен қамсыздандыру туралы заңға сәйкес жеке кәсіпкерлер инвестициялық басқару үшін комиссиялық сыйақы алуға құқылы. Бұл ИПБ-лардың комиссиялық сыйақысының шекті шамасы алынған инвестициялық табыстың 7,5 пайызынан аспауы тиіс. Комиссиялық сыйақының нақты шамасын жыл сайын ИПБ басқару органы бекітеді және ол жылына көп дегенде бір-ақ рет өзгертіледі. Зейнетақы жинақтарын бір немесе бірнеше ИПБ-ға аудару үшін салымшы БЖЗҚ-ға өтінішпен жүгінуі керек. Өтініш enpf.kz сайтындағы жеке кабинет арқылы немесе БЖЗҚ-ның кез-келген өңірлік бөлімшесіне барған жағдайда берілуі мүмкін.
БЖЗҚ-дан зейнетақы активтерін алғаннан кейін ИПБ оларды Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкі Басқармасының 2014 жылғы 3 ақпандағы №10 қаулысымен бекітілген инвестициялық портфельді басқару жөніндегі қызметті жүзеге асыру қағидаларында көрсетілген және ИПБ инвестициялық декларациясында көзделген рұқсат етілген қаржы құралдарына инвестициялайды. Салымшы зейнетақы жасына жеткенге дейін күнтізбелік 10 күн бұрын салымшының зейнетақы жинақтары Ұлттық Банктің инвестициялық басқаруына қайтарылады.
Ағымдағы жылдың 2 қарашасындағы жағдай бойынша шамамен 5,4 миллиард теңге аударылды, сөйтіп, БЖЗҚ 2 мың 912 өтінішті орындады. Аударымның орташа сомасы – 1,9 миллион теңге. Осы жерде Ақмола филиалы бойынша мәлімет келтіретін болсам, ағымдағы жылдың 2 қарашасындағы көрсеткішке сәйкес 53 салымшы зейнетақы жинақтарының жеткілікті шегінен асқан сомасынан 61 миллион теңге көлемінде Басқарушы компаниялардың сенімгерлік басқаруына аударды. Аударымдардың орташа мөлшері 1,2 миллион теңгені құрады. Зейнетақы жинақтары сенімгерлік басқаруға беру жөніндегі егжей-тегжейлі статистика да enpf.kz сайтындағы «Көрсеткіштер» – «Басқарушы компанияларға зейнетақы жинақтарын беру» бөлімінде қолжетімді екенін атап өткім келеді.
– Ағымдағы жылғы ең көп талқыланып жатқан мәселелердің бірі, осы БЖЗҚ-дан төлем жасау әдістемесінің өзгеруі болатын. Сондықтан, мұндай түзетулер нендей жағдайға байланысты енгізілді?
– 2021 жылдың 1 сәуіріне дейін қолданыста болған әдістемеге сәйкес БЖЗҚ-дан кесте бойынша зейнетақы төлемдерінің ай сайынғы сомасының мөлшері жыл сайын қайта есептеліп, алушының тиісті жасындағы зейнетақы жинақтарының қалдық сомасын олардың ағымдағы құнының коэффициентіне көбейтіндісінің он екіден бірін құрады. Ағымдағы құн коэффициенттері 2000 жылдардың басында өзекті болған өмір сүру ұзақтығы, кірістілік және тағы басқа өлшемдерді ескере отырып айқындалды. Алайда, зейнетақыны жоспарлаудың әлемдік тәжірибесін, әлеуметтік және демографиялық факторларды ескере отырып, бұл өлшемдерді жаңарту қажеттігі пісіп-жетілді. Мәселен, Қазақстанда алушының зейнеткерлік жастан бастап (2021 жылы ерлер – 63 жас және әйелдер – 60 жас) күтілетін өмір сүру ұзақтығы бүгінгі күні ерлер мен әйелдер үшін, тиісінше, 80 және 82 жасты құрайды. Сондықтан, зейнетақы жинақтарының неғұрлым ұзақ мерзімге төленуі жайлы мәселе туындады.
Оған қоса, қауіпті және зиянды салалар қызметкерлері, мүгедек адамдар тәрізді азаматтардың жекелеген санаттарының ерекшеліктерін ескеру қажет. Соған сәйкес 2021 жылғы 1 сәуірден бастап зейнетақы төлемдерін жүзеге асырудың бірінші жылындағы жылдық сома зейнетақы жинақтары сомасының зейнетақы жинақтары төлемдерінің 6,5 пайыздық мөлшерлемесіне көбейтіндісі ретінде есептелетін болады. Содан кейін бұл нәтиже 12-ге бөлінеді, сол арқылы біз БЖЗҚ-дан ай сайынғы төлем мөлшерін аламыз. Келесі жылдары ол жыл сайын зейнетақы төлемдерін индекстеу мөлшерлемесіне қарай 5 пайызға өсетін болады. Осы жылдың басынан бастап БЖЗҚ-дан берілетін төлемнің ең төменгі мөлшері өсті. Егер бұрын ол ең төменгі күнкөріс деңгейінің 54 пайызын құраса, қазір ол ең төменгі күнкөріс деңгейінің 70 пайызына тең (немесе 24 011 теңге) болды. Осылайша көптеген алушылар үшін төлем мөлшері артты.
БЖЗҚ-дан зейнетақы төлемдерін алу құқығын 2018 жылғы 1 қаңтардан бастап ағымдағы жылдың 31 наурызын қоса алғанға дейін іске асырған адамдарға зейнетақы төлемдерінің мөлшерін есептеуді жүзеге асырудың жаңа Әдістемесіне сәйкес, 2022 жылғы 1 қаңтардан бастап ай сайынғы зейнетақы төлемдері зейнетақы төлемдерін индекстеудің 5 пайыз мөлшерлемесіне ұлғайып отырады. Бұл да кейіннен жыл сайын индекстеліп отыратын болады.
– Енді болашақ зейнетақымызды көбейтудің маңызды құралы – ерікті зейнетақы жарналарына толығырақ тоқталсаңыз. Бұл мәселеде қандай өзгерістер болды?
– Ерікті зейнетақы жарналары (ЕЗЖ) дегеніміз – бұл салымшылардың өз бастамасы бойынша БЖЗҚ-ға салатын ақшасы. Оларды жеке тұлғалар өз пайдасына, жеке және заңды тұлғалар үшінші тұлғаның пайдасына аудара алады. Бұл ретте ЕЗЖ мөлшері мен төлеу кезеңділігін жеке немесе заңды тұлға дербес белгілейді. Ал, ЕЗЖ төлеудің артықшылықтарының бірі – жеке тұлға ЕЗЖ-ны өз табысы есебінен жеке пайдасына төлеген кезде салық заңнамасында төленген сомаға салық шегерімінің көзделгендігі. Бұдан басқа, осы жылдың 1 қаңтарынан бастап салық агенті (жұмыс беруші) өз қаражаты есебінен қызметкердің пайдасына төлейтін ЕЗЖ корпоративтік табыс салығын есептеу кезінде шегерімге жатқызылады.
Сонымен қатар, жұмыс берушінің қызметкердің пайдасына төлеген ЕЗЖ сомасы қызметкердің табысына салық салу кезінде ескерілмейді. Осы жерде айтарым, ағымдағы жылдың 1 мамырынан бастап ЕЗЖ есепке алынатын жеке зейнетақы шотын ашу үшін БЖЗҚ-ға келіп түскен алғашқы ерікті зейнетақы жарнасы негіз бола алады. Осылайша салымшыға немесе алушыға Қор кеңсесіне барудың қажеті жоқ. Заңдағы төртінші санат заңнамаға 2021 жылғы 1 мамырдан бас-тап енгізілді. Бұл жаңашылдыққа сәйкес ЕЗЖ бойынша төлемдерді ерікті зейнетақы жарналары зейнетақы жүйесінде кемінде бес жыл болған барлық адамдар ала алады. Осылайша ЕЗЖ есебінен қаражат жинауды мысалы, 20 немесе 30 жастан бастай отырып, тиісінше 25 немесе 35 жасқа толған кезде салымшылар өздерінің алғашқы төлемдерін ала бастайды. Тағы бір естеріңізге салатыным, БЖЗҚ-ға ЕЗЖ төлеуді екінші деңгейдегі банктер (ЕДБ) немесе «Қазпошта» АҚ арқылы жүзеге асыруға болады. Жекелеген екінші деңгейдегі банктер жарналарды онлайн режимінде немесе мобильді қосымша арқылы және өзіне-өзі қызмет көрсету терминалдары арқылы аудару мүмкіндігін де ұсынады.
– БЖЗҚ салымшылар мен алушыларға қызметтер ұсынудың жеделдігімен және жоғары сапасымен ерекшеленеді. Ал, өз салымшыларыңызға қандай қызмет түрлерін көрсететіндеріңізді және азаматтардың қандай өтініш беру тәсілін жиі таңдайтындарын айтып берсеңіз.
– БЖЗҚ-да көрсететін қызметтер саны жыл сайын артып келеді. Сонымен қатар, біз салымшыларымыздың қандай да бір қызмет түрлеріне деген қажеттіліктерінің өсіп жатқанын көріп, бұл сұраныстарды қанағаттандыруға тырысып, тіпті алдын-ала болжай аламыз. Мысалы, 2021 жылдың тоғыз айында БЖЗҚ өз салымшыларына 30 миллионнан астам қызмет көрсетті. Бұл өткен жылдың сәйкес кезеңімен салыстырғанда 46 пайызға көбейген. Электрондық форматта 22,2 миллионға жуық қызмет көрсетілді, бұл қызметтердің жалпы көлемінің 73 пайыздан астамын құрап отыр.
БЖЗҚ сайтында да, мобильді қосымшасында да жеке кабинетте салымшылардың қызметтерді кез-келген уақытта және кез-келген жерде алу мүмкіндігі бар екенін естеріңізге сала кетейін. Оған мысал, жеке зейнетақы шотынан үзінді көшірме алу, деректемелерге өзгерістер мен толықтырулар енгізу, ЖЗШ-ның болуы туралы анықтама алу, мерзімсіз уақытқа бірінші немесе екінші топтағы мүгедектіктің белгіленуіне байланысты зейнетақы төлемдерін тағайындау туралы өтініш беру, төлемге өтініштің орындалу мәртебесін қадағалау және тағы басқалары жатады. Оған қоса, биыл заңнамалық өзгерістердің енгізілуіне байланысты тағы да қажетті қызметтер қосылды. Мысалы, қазір азаматтар алу немесе ИПБ-ға аудару үшін жеткілікті соманың шотта бар-жоғын 2-3 минут ішінде тексере алады.
Жинақтардың жеткіліктілік шегінен асатын бөлігін ИПБ-ға аудару да enpf.kz сайты арқылы жүзеге асырылады. 2021 жылдың 26 қазанынан бастап тағы да заңнамалық өзгерістер күшіне енді, соған сәйкес міндетті кәсіптік жарналар есепке алынатын шоттар да өтініш бермей-ақ ашылады. Бұл жарналардың осы түрін төлейтін жұмыс берушілер үшін өте ыңғайлы. 2021 жылдың 1 қазанына автоматты форматта (өтінішсіз жүгінулер) 5,1 миллионнан астам қызмет немесе жалпы көлемнің шамамен 17 пайызы көрсетілді. Нәтижесінде БЖЗҚ-ның 90 пайыздан астам қызметін үйден немесе кеңседен шықпай-ақ алуға болады.
Алайда, карантиндік шектеу шаралары кезеңінде біз салымшыларымыздың көпшілігінің қызметтерді Қор бөлімшелерінен тікелей алуды қалайтындарын байқадық. Айтқандай, олар 1,7 миллионнан астам қызметті еліміз бойынша тікелей БЖЗҚ-ның 183 қызмет көрсету кеңселерінен алды. Қор бөлімшелері жоқ елді мекендерде қызметтердің бір бөлігін (хабарлау тәсілін, салымшының (алушының) қосымша деректемелерін өзгертуді) «Қазпошта» АҚ-ның бөлімшелерінен де алуға болады.
Ақмола филиалы осы жылдың 1 қазанындағы жағдайы бойынша міндетті зейнетақы жарналарынан қалыптасқан, жалпы жинақтары 430,1 миллиард теңгені құрайтын 396 609 жеке зейнетақы шоттары және міндетті кәсіптік зейнетақы жарналарынан қалыптасқан, жалпы жинақтары 10,5 миллиард теңгені құрайтын 20 654 жеке зейнетақы шоттары мен ерікті зейнетақы жарналарынан қалыптасқан, жалпы жинақтары 31,3 миллион теңгені құрайтын 1 613 жеке зейнетақы шоттары бар.
– Мазмұнды әңгімеңізге көп рахмет!
Сұхбатты жүргізген Асылай ҚАДЫРҚЫЗЫ.
