Авторлық құқық және сабақтас құқықтар азаматтық-құқықтық институты әдебиет, ғылым және өнер туындыларын жасау және пайдалану саласындағы мүліктік емес қатынастарды және онымен байланысты мүліктік қатынастарды реттейді.
Аталған институтты нормативтік-құқықтық реттеу меншік туралы заңнамамен қатар, «Авторлық құқық және сабақтас құқықтар туралы» ҚР заңымен тікелей жүзеге асырылады. Оның 1-бабында осы Заң ғылым, әдебиет және өнер туындыларын жасауға және пайдалануға байланысты Авторлардың және олардың құқықтық мирасқорларының жеке (мүліктік емес) және мүліктік құқықтарын қорғайтыны көрсетілген (авторлық құқық) және орындаушылардың, фонограмма жасаушылардың, хабар тарату ұйымдарының құқықтары (сабақтас құқықтар) да қорғалады.
Басқаша айтқанда, заңда зияткерлік меншік құқығының бір түрі ретінде авторлық құқық пен сабақтас құқықтардың екі жақты мазмұны және жеке (мүліктік емес) құқықтардың мазмұнындағы басымдық тікелей бекітілген. Авторлық құқық объектілері бұл келесі талаптарды қанағаттандыратын әдебиет, өнер және ғылым туындылары: біріншіден, шығарма шығармашылық болуы керек. Шығармашылық – бұл жаңасын жасауға бағытталған интеллектуалды жұмыс. Шығарманың шығармашылық сипаты оның бұрын белгілі болғанымен салыстырғанда, жаңа екенін білдіреді.
Жаңалық жаңа мазмұнда да, жаңа формада да көрінуі мүмкін. Авторлық құқық объектілері үшін мазмұнның жаңалығы да, форманың жаңалығы да маңызды. Белгілі мазмұнды көрсетудің жаңа формасы шығарманы шығармашылық деп сипаттайды және оны авторлық құқық объектісі ретінде тануға әкеледі. Әдебиет пен өнердің тарихы бұған көптеген мысалдарды біледі: Шекспир ежелгі грек авторларының шығармаларынан өзінің бірқатар трагедиялары үшін тақырыптар алды, Стендаль өзінің романдары үшін итальяндық ортағасырлық шежірелерді кеңінен қолданды, библиялық сюжеттер көптеген ұлы суретшілердің картиналарында және тағы басқаларында болды.
Авторлық құқық объектісінің екінші белгісі-объективті ауырлық. Объект басқа адамдар қабылдай алатын қандай да бір формада болуы керек. Егер автордың идеялары, ойлары, бейнелері оның санасынан тыс көріністер алмаса, авторлық құқық объектісі жоқ. Орыс музыкасының тарихынан «Иван Сусанин» және «Руслан мен Людмила» атты екі құнды опера жазған композитор М.И. Глинка «Двумужница» деп атаған үшінші операны жазғаны белгілі. Глинка: «Менің басымда опера бар, маған либреттист беріңіз, бір айдан кейін опера дайын болады», – деді. Либреттист таппай, ауырып қалған Глинка Германияға, «суға» емделуге кетті, ол қайтыс болды, осылайша бұл опера жарық көрмеді.
Туындыны авторлық құқық объектісі ретінде тану үшін аталған екі белгі жеткілікті. Оның жария етілгені немесе жарияланбағаны маңызды емес.
Шығарма кез-келген қарапайым түрде құрылған сәттен бастап авторлық құқықтың объектісіне айналады. Бұл туындыларды ресми түрде рәсімдеу талап етілмейді. Шығарманың қадір-қасиеті мен мақсаты, сыртқы формасы маңызды емес.
Сабақтас құқықтар – орындаушылардың, фонограмма жасаушылардың, радио және телехабар тарату ұйымдарының құқықтары.
Олар авторлық құқыққа қатысты, яғни. бұл авторлық құқықпен байланысты жақын, іргелес құқықтар. Олардың рөлі авторлар мен кең аудитория арасында делдалдық болып табылады. Сонымен бірге, олар авторлық құқыққа қатысты қайталама болып табылады, өйткені, олар авторлардың шығармаларын пайдалануды қамтамасыз етеді.
Сабақтас құқықтардың ерекшелігі, біріншіден, олар белгілі бір техникалық құрылғыларды қолданумен байланысты. Олар тек ХХ ғасырда пайда болды, технологиялық прогрестің дамуымен дыбыстық және бейне жазбалар, радио, кино, теледидар, жасанды спутниктер ойлап табылды. Екіншіден, сабақтас құқықтар объектілері материалдық жеткізгіштерде бекітіледі. Мысалы, магниттік пленкаларда, кассеталарда, бейнепленкаларда орындау жазбасының болуы. Үшіншіден, орындауды қайталап, іс жүзінде шексіз аудитория алдында және орындаушының өзі тікелей қатысуынсыз жүзеге асыруға болады.
Сабақтас құқықтардың субъектілеріне мыналар жатады: 1) орындаушылар (актерлер, музыканттар, режиссерлер, дирижерлер және тағы басқалары); 2) фонограммаларды өндірушілер, яғни, орындаудың дыбыстық жазбасын бірінші болып жүзеге асырған адамдар; 3) эфирлік немесе кабельдік хабар тарату ұйымдары таратуды өздері жасаған немесе хабар тарату тапсырыс бойынша және олардың есебінен құрылған.
Сабақтас құқықтар субъектілерінде туындының авторымен келісім-шарт, ал фонограмма жасаушылар мен эфирлік және кабельдік хабар тарату ұйымдарында орындаушымен келісім-шарт болуы керек. Сабақтас құқықтардың барлық субъектілерінің туындыны (орындау, қою, фонограмма, беру) пайдалануға айрықша құқығы бар. Бұл басқа адамдар осы құқықтардың субъектілерінен орындауды, қойылымды, эфирге немесе кабель арқылы бастапқы жазуға рұқсат алуы керек дегенді білдіреді. Олар сондай-ақ, фонограмманы ойнатуға, қайта өңдеуге және басқа да бірқатар әрекеттерге рұқсат береді. Сабақтас құқықтар субъектілерінің де сыйақы алуға құқығы бар. Бұл құқықтар пайдаланушылармен жасалған шарттар арқылы реттеледі, ал сыйақы жинау және төлеу олардың субъектілері құратын сабақтас құқықтарды басқаратын арнайы ұйымдармен реттеледі. Сабақтас құқықтардың қолданылу мерзімі – 70 жыл.
Олардың субъектілерінің рұқсатынсыз (келісімінсіз) хабар тарату ұйымдарының орындауларының, қойылымдарының, фонограммаларының, бағдарламаларының жазбаларын пайдалануға жол берілетін жағдайлар ерекше жағдайлар болып табылады. Бұған ағымдағы оқиғалар туралы шолуға шағын үзінділер енгізілген кезде; тек оқыту және ғылыми-зерттеу мақсатында пайдаланған кезде; ақпараттық мақсаттарда шағын үзінділер нысанында дәйексөз келтіру үшін; жеке мақсатта пайдалану үшін рұқсат етіледі.
Дәмелі ТӨЛЕГЕНОВА,
Ақмола облысының әділет департаменті
зияткерлік меншік құқықтары бөлімінің бас маманы.
