Тұтастай еліміздегі сияқты, Ақмола облысында да үшінші жыл қатарынан жүргізіліп келе жатқан осы жұмыстардың барысын мен біздің облыста құрылған арнайы комиссияның үйлестірушісі ретінде бұдан бұрын да «Арқа ажары» газетінің беттерінде тұрақты түрде жазып келемін. Осы уақыт ішінде біздің облыстық комиссия көптеп-көмектеп атқарылған жұмыстардың нәтижесінде осы орайда әлі күнге беймәлім болып келген біраз ақтаңдақтардың бетін ашты. Сөйтіп, сол тарих қойнауынан аршып алынған деректердің негізінде бес жинақ, атап айтсақ, сол жылдардағы мұрағаттық материалдар мен естеліктер кітаптары шығарылды. Республикалық деңгейде тағы үш кітап дайындалуда. Бірнеше фильм жарық көрді, конференциялар, семинарлар өтті, экспедициялар ұйымдастырылды.
Бұл орасан зор жұмыс бізге, тірілерге ғана емес, біздің ұрпағымызға, балаларымызға, сондай-ақ, осы қуғын-сүргін құрбандарының ұрпақтарына да қажет. Бұл олар туралы естелік, сондықтан, біз тарихымыздың қайғылы беттерін есте сақтаймыз.
Көтерілістер
ХХ ғасырдың 20-жылдарындағы уездік революциялық комитеттердің, жұмысшылар, шаруалар және Қызыл Армия депутаттарының атқарушы кеңестерінің, жұмысшы-шаруа милициясының мұрағаттық қорларында шаруаларға қатысты қуғын-сүргін кезеңі ерекше толық көрініс тапты. Жарияланған «әскери коммунизм саясаты» ауылда мәжбүрлі астық дайындауды заңдастырып, қаруланған азық-түлік жасақтары шаруалардан барлық астық қорын тартып алып, адамдарды аштыққа ұшыратты, бұл 1921 жылдың көктемі мен жазында жаппай шаруалар көтерілістеріне әкелді. Сонымен қатар, жазда бүкіл елге жаңа апат – қатты құрғақшылық түсіп, кейіннен халықтың ашаршылығына әкелді. Ақмола облыстық мұрағатының 39-қорында, 25, 68, 75-інші істерде биліктің мынадай баяндамалары бар «…халықтың барлық күш-жігері салық төлеуге бағытталған. Бұл жағдайда астық ресурстарынан мүлдем айрылу қаупі бар». Шаруалардың тығырығы – бұл «…салық төлемегені үшін – ревтрибунал, ату, мүлікті тәркілеу. Оның ішінде тұқым қоры, жер телімінен айыру, 5 жылға дейін бас бостандығынан айыру». Бұл науқанның нәтижесі келесідей болды «…1921 жылдың аяғында бүкіл округ дерлік салық төлемегені үшін сотталды». Көкшетау уезіндегі жағдай, бүкіл Ақмола губерниясындағыдай шиеленісе түсті. Шалқар, Сухотин, Большой Изюм болыстарында азық-түлік жасақтарын тонаған қарулы адамдар тобы бас көтере бастады. «Аш бандитизм» деп аталатын бұл топтар барған сайын қауіпті бола түсті. Шаруалардың қарсылықтары барлық жерде болғанымен, ең ірілері Көкшетау уезінде, Щучинск, Атбасар, Шалқарда болды.
Осы уақытқа дейін белгісіз болған біздің өңірдегі шаруалар көтерілістері туралы деректер таптық. Президенттік мұрағаттың 25-қорының №7081 ісінде қазіргі Зеренді ауданы мен Айыртау өңірі аумағының бір бөлігін қамтыған шаруалар көтерілісі туралы мәліметтер бар. «Большевиктерсіз Кеңестер» ұранымен өткен көтеріліс Казанка, Всеволодовка, Самсоновка, Воскресеновка, Красное және т.б. селоларды қамтыды. Көтерілісшілерді Надолин Василий Герасимович пен Федин Осип Алексеевич басқарды. Большевиктердің азық-түлік саясатына қарсы шаруалардың үш апталық көтерілісін Қызыл Армия бөлімдері басып тастады, ал, көтерлісті бастаған 9 адам ең жоғары жаза – ату жазасына кесілді. Көкшетау уезіндегі көтерілісшілер өздерін «Халық армиясы» деп жариялады. 1921 жылы наурызда ВЧК (Төтенше комиссия) үштігінің шешімімен барлығы 232 адам атылды. Көтерілісшілердің арасында ауқатты, кедей адамдар, қарапайым қызметкерлер, милиционерлер, мұғалімдер, діни қызметкерлер болды. Уездегі жағдай Ресейдің аштыққа ұшыраған губернияларынан қоныс аударушылар ағынының күрт артуымен де күрделене түсті. Атбасар уездік атқару комитетінің құжаттарында Қызыл Армия-прододрядшылардың заңсыз әрекеттері туралы фактілер келтірілген: «Олар қатыгездік көрсетіп, астықты тартып алып, беделді адамдарды тұтқындайды…». Мұрағат деректері репрессия деген науқанды толық көрсетеді: астық жинаудың зорлық-зомбылық саясаты, мүлікті иеліктен тартып алу, адамдарды дауыс беру құқығынан айыру және тағы басқа заңсыздықтар. Дәл осы кезеңде «құқықтан айырылған» (лишенцы)деген жаңа ұғым қолданысқа енгізілді. Жергілікті жерлерде барлық «бұрынғы» дворяндар, көпестер, саудагерлер, бай-би, қолөнершілер, діни қызметкерлер, моллалар, трактир ұстаушылар, кулактар, ауқатты шаруалар, болыстар және т. б. есепке алынды. Кеңестердің жауларына қарсы «революциялық қылыштың» жазасы басылмады, керісінше келесі онжылдықтарда қарқын алды. Кеңес елі социализмді құруға көшкен сайын таптық күрес шиеленіседі деген Сталиннің сөзі большевиктер үшін ұранға айналды.
Тағы да айғақтарға сүйенсек. Келлер ауданы Иван-город кентінің мектеп мұғалімі А.И. Дубровинді партия мен Кеңес өкіметіне жала жабу мақсатында мектепте антисоветтік жастар ұйымын құрды деп айыптаған. Чаглинка селосының жанындағы 47-Жылқы зауыты. 1933 жыл. Социалистік мүлікке зиян келтіргені үшін Персик, Янковский деген қызметкерлер қамауға алынды. «Социалистік меншікке саналы түрде зиян келтіргені үшін» таптық жат элементтер ретінде Ұлықұл фермасының бірнеше жұмысшылары түрмеге жабылды. №1163 іс. 1937-1938 жылдардағы әйгілі «Зеренді ісі». НКВД органдары Зеренді ауданының бірқатар адал коммунистері мен белсенділеріне ұлтшыл контрреволюциялық-террористік ұйым мен антисоветтік қызмет құрғаны үшін жалған айып таққан. Олардың арасында Зеренді аудандық атқару комитетінің төрағасы Ілиясов Әубәкір, аудандық партия комитетінің екінші хатшысы Алдамжаров Мұхаметқали, колхоз төрағалары, ұстаздар, қарапайым колхозшылар болды. Қолдан жасаған іс бойынша барлығы еш жазығы жоқ, кінәсіз 8 адам атылды.
Дінге қарсы саясат
Кеңес өкіметінің дінге және оның өкілдеріне деген дұшпандық қатынасы кездейсоқ емес, әйгілі діни және саяси философ Николай Бердяев атап өткеніндей, «коммунистік идеология – коммунизмнің мәніне тән, өйткені, ол өзі дін болуды, қоғамдық өмірде ғана емес, адамдардың санасында да үстемдік етуді талап етеді. Большевиктер дінді әртүрлі бағыттарда бәсекелес идеология ретінде қабылдады және олардың жаңа адамды қалыптастыру міндеті адамдардың діни көзқарастары түрінде қарсылыққа тап болды».Бәріміз «пәрменді атеизм» терминін білеміз, яғни шабуыл, жаңа билік жүргізген дінге төзбеушілік. Дінмен күресу үшін «Союз безбожников», «Құдайсыздар қоғамы», «Союз воинствующих безбожников» және т.б. ұйымдар құрылды. Күрестің өзі бірнеше бағытта өтті: діни қызметкерлердің ықпалына нұқсан келтіру, діни қызметкерлерге жоғары салық салу, мешіттерді, медреселерді, шіркеулер мен монастырларды жабу, олардың жерлерін тартып алу, діни ғимараттарын кәмпескелеу, діни білім берулеріне тыйым салу, діни қызметкердің беделін түсіру, НКВД үштігінің қылмыстық қудалауы (барлық қамауға алынған дін қызметшілеріне 58-10 баптар негізінде контрреволюциялық үгіт және ұйымдастыру деген айып тағылды). Діндарлардың санаттары да әр түрлі болды, діни қызметкерлер ішіндегі әр түрлі топтар, мұсылмандар арасында – моллалар, хазіреттер, ишандар, имамдар, қазилер, қажылар, «қыдырма моллалар»; христиандар арасында – барлық дәрежелі діни қызметкерлер, монахтар, священниктер, поптар, шіркеу басшылары; католиктер-ксендздер, әртүрлі бағыттағы сектанттар, жалпы, барлық діни белсенділер мен жанашырлар.
1920 жылдардың екінші жартысынан бастап діни қызметкерлер экономикалық, саяси және таптық сияқты әртүрлі бағыттар бойынша қуғын-сүргінге ұшырады. Діни қызметкерлерге қарсы науқандар басталды, тұтқындау, жер аудару, түрмеге қамау тәсілдері кеңінен жүргізілді. Қуғын-сүргін түрлерінің барлығы Қазақстандағы дәстүрлі діни қызметкерлердің өкілдеріне де қатысты кеңінен қолданылды. Діни қауымдардың қызметі КСРО ХК – Халық Комиссарлары Кеңесі жанындағы Дін істері жөніндегі кеңестің қатаң бақылауына алынды, осыған ұқсас комитеттер Қазақ КСР ХКК және оның Қазақстан облыстары бойынша бөлімшелері жанында да болды. Мысалы, Ақмола облысы бойынша 1940 жылдары ХКК жанындағы Діни культ істері жөніндегі кеңестің Ақмола облысы бойынша арнайы уәкілі Жазықбаев жұмыс істеді. Одақтық және республикалық деңгейлерде діни қауымдастықтарды шектеу және бақылау бойынша арнайы нұсқаулар әзірленді.
1920-1940 жылдардағы дәстүрлі діни қызметкерлерге қарсы қуғын-сүргінді жариялаудың маңызды факторы бұрын құпия сипаттағы тарихи дереккөздерге қол жетімділіктің ашылуы болды. Ғылыми-зерттеу жұмысы барысында Солтүстік Қазақстан облысының мемлекеттік мұрағатының материалдары зерделенді, онда екі уезд бойынша ғибадат құрылыстарының нақты саны туралы бірегей құжаттар бар, бұл бізге 1926-1930 жылдар аралығында жабылған шіркеулер мен мешіттерден басқа да ғибадат ғимараттарының нақты санын анықтауға мүмкіндік береді.
Бүгінгі таңда Ақмола облысындағы дәстүрлі діни қызметкерлердің сотталғандары мен атылған өкілдерінің нақты саны туралы айтуға әлі ерте. Дәстүрлі діни қызметкерлердің қуғын-сүргінге ұшыраған қайраткерлерінің есімдерін анықтаумен қатар, біздің облыста діни мазмұндағы көне кітаптардың мәдени мұраларын іздеуді жалғастыру қажет деп санаймыз. 1926 жылы белгілі теолог Науан Хазірет (Наурызбай Таласұлы) құрған Көкшетау қалалық мешіті жабылды. Кейіннен оның ұрпақтары, балалары Кеңес өкіметі тарапынан қудаланды. 1989 жылы мұсылман жұртшылығының өтініші бойынша мешіт қалпына келтірілді.
Мұрағат дереккөздеріне сәйкес, өткен ғасырдың 30-50 жылдарында көптеген діни ғибадат ғимараттары жабылды, мысалы, 1932 жылы Сталин (қазіргі Шортанды) ауданында, 1940 жылы Көкшетаудағы Әулие Джордж храмы. 1947 жылы Зеренді ауданының Викторовка селосындағы Қазан Құдай Анасының шіркеуі, 1948 жылы сол ауданның Павловка ауылында Архистрах Михаил шіркеуі жабылды. Жалпы, барлық христиан шіркеулері мен мұсылман мешіттері 1926-1947 жылдары толығымен жабылды. 1935 жылғы 30 желтоқсанда Тарауық намаз рәсіміне қатысқаны үшін Зеренді ауданындағы Қарсақ ауылының тұрғындарына қатысты әкімшілік жаза қабылданды. Барлығы 40 ер адам, 6 әйел жазаланды. Красиловка ауылының тұрғындары Волхов, Волховский, Гузов діни көзқарастары мен колхоз жүйесін сынағаны үшін колхоздан шығарылды. Айыртау ауданының қажылары Абушахман Бөкаевтың, Сыздық Қойлыбаевтың тағдырлары әлі күнге дейін белгісіз, оларды ОГПУ қызметкерлері бір түнде тұтқындап, белгісіз бағытқа алып кеткен.
1937 жылы Степняк кен орнында бұрынғы моллалар мен байлардан тұратын заңсыз діни қауымдастық анықталды. Құжаттарда келесі моллалар аталады:
Айыртау ауданындағы Ақмолда ауылының (№9 ауыл) 1874 жылғы тумасы Ақаев Мерғасым Шаймерденұлы молла қауымдастықтың басшысы болған. Ол осы ауылда 1910 жылға дейін тұрып, балаларды оқытты. Оның әкесі Шаймерденмолла, ол 1910-1922 жылдар аралығында Көкшетау ауданының Желтау ауылында тұрды, Рузаев ауданының Тұқбыр ауылында (№10 ауыл) балаларды оқытты. 1926 жылы Имантау станциясына көшіп, сонда 1930 жылға дейін тұрды. Кейін Степняк кен орнына көшті.
Айтхожин Ғалиасқар – бұрынғы мухтасиб, имам, тұтқындау кезінде Степняк кен орнында тұрды.
Күзкенов Шамақ – молла, бұрынғы мухтасиб, тұтқындау кезінде Степняк кен орнында тұрды.
Мырзабеков Кенжеболат – молла, қажы, тұтқындау кезінде Степняк кен орнында тұрды.
Байжұманов Жұмаділ – молла, Степняк кен орны.
Жолдыбаев Смағұл – қажы, молла, Степняк кен орны.
Мыңбаев Өмірзақ– молла, Степняк кен орны.
Әлімов Бәкен – молла, Степняк кен орны.
Қайыпов Кәрімжан – қажы, Степняк кен орны.
Жұртұғұлов Қуандық– бай, Степняк кен орны.
Ракиев Жақия – молла, Степняк кен орны.
Торайғыров Қозғамбет – молла, Степняк кен орны.
Хасенмолла, Степняк кен орны.
Сыздық молла, Степняк кен орны.
Ақаев, Айтхожин, Күзкенов 1937 жылы маусымда қамауға алынып, үштіктің үкімі бойынша атылды. Қалғандарының тағдыры белгісіз.
Астана қаласының мемлекеттік мұрағатында «Ақмола облысында 1924-1925 жылдарға арналған дінге қарсы жұмыс туралы» баяндамалар, Көкшетау уезінің «Құдайсыздар» одағының жоспарлары, жұмыс қорытындылары, мәжіліс хаттамалары, сенушілердің қызметті өткізу туралы, соборлар, шіркеулер мен мешіттер ғимараттарын жұмысшылар клубтарына беру туралы өтініштер бар. Арнайы мұрағатта Ақмола ауданы мұхтасибі, молла Мирвалиев Темірғалидің әйгілі саяси 58-6-бап бойынша, яғни,«1933-1937 жылдары Кеңес өкіметін құлату және Қарағанды және Солтүстік Қазақстан облыстарының аумағында барлық түркі халықтарының бірігуімен буржуазиялық мемлекет құру мақсатында мұсылман дінбасылары мен ұлтшыл ұйымның таптық-дұшпандық элементтерін құру» бойынша айыптау ісі бар. 15 айыпталушының алтауы атылып, 9 адам әртүрлі мерзімге сотталған. Солтүстік Қазақстан облысы ІІД Үштігінің 1937 жылғы 14 тамыздағы отырысында Көкшетау, Молотов және Зеренді аудандарының аумағында Көкшетау, Викторовка, Михайловка қауымдарының дінбасылары мен бұрынғы кулактар қатарынан контрреволюциялық ұйым құрғаны үшін бәріне айып тағылып, 15 адам атылған. «Кінәлары» антисоветтік үгіт және Германия мен Жапониямен соғыс туралы қауесеттерді тарату, капиталистік жүйені мадақтау. Айыртау ауданының Шалқар казак станицасының тумасы Михаил Шайтановтың, Келлер ауданы Глубокое кентінің арнайы қоныс аударушылары Рудницкий, Бигус, Ноганың колхозға қарсы үгіт жүргізу, Еңбекшілдер ауданының кеңестік мемлекетке қарсы болған баптистердің колхозшыларды секталарына тартуы мен евангелистердің жексенбілік мектебін құру туралы ісі бойынша, 1963 жылғы ақпанда Щучинск қаласында ғибадатхананы ұйымдастырған жетекші Иван Федорович Королюктің 4 жылға сотталғаны туралы айыптау қорытындылары бойынша материалдар бар.
1962-1963 жылдары Щучинск қаласында «Истинная православная церковь» – ИПЦ ашылды, «КОКП-ға жала жабу, коммунистік құрылыс, сайлаудан бас тартқаны үшін» деген айыппен құрамында Кленов Алексей, Слепаков Максим, Башкирцев Иван бар топ әшкереленіп, барлығы 7 жылдан 10 жылға дейін түрмеге жабылды. Міне, осы айтылған деректер жалпы большевиктердің дінге қарсы жүргізген күресінің мән-мазмұнын, аяусыз саясатының бағытын толықтай аша түскендей.
Жалпы, атқарылған ауқымды жұмысқа қарамастан, біз зерттеуді жалғастыруға ниеттіміз. Саяси ақтаудың барлық бағыттары бойынша ізденістер, жаңа деректер, материалдар қажет. Біз облысымыздағы сталиндік лагерьлерінің картасын жасағымыз келеді, сондай-ақ, қуғын-сүргінге ұшырағандардың барлық санаттарын нақтылап, жас ғалымдарға арналған ғылыми-зерттеу жұмыстарының тақырыбын әзірлеп, лагерьлер мен жаппай жерлеу орындарына туристік маршруттар жасауды қолға алып жатырмыз. Көрші елдердің мұрағаттарында да іздестіру жұмыстарын жүргізу ойымызда бар. Облыс орталығында Саяси құрбандарды еске алу мұражайын ашқан дұрыс болар еді.
Құқықтық мемлекет құруға бағытталған қоғам үшін, ұлттық бірегейлікті қалыптастыру үшін сол жылдардағы барлық жазықсыз құрбандарды құқықтық және саяси тұрғыдан толық ақтау маңызды болып табылады. Кез-келген зайырлы мемлекет үшін әлеуметтік жүйе мен саяси форматқа қарамастан, адам құқықтары мен этникалық топтардың құқықтарын сақтау бірінші кезектегі міндет болуы керек. Сонда ғана біз өркениетті әлемде лайықты орын ала аламыз. Өткенімізден сабақ алып, тарихымыздыңкөмескі беттерін ашпайынша, біз болашақты құра алмасымыз анық.
Аманбай СЕЙІТҚАСЫМОВ,
Ақмола облысы бойынша саяси қуғын-сүргін құрбандарын
толық ақтау жөніндегі комиссияның үйлестірушісі, тарихшы ғалым.
