Бесқонақтан кейін келетін де бірнеше салқын күндер бар. Ол сәуір айының соңғы жағында келетін «Тобылғы жарған» деген салқындық.
«Тобылғы жарған» – сәуірдің соңғы күндері болатын салқын. Ол кем дегенде бір-екі күн болуы мүмкін. Бұл күндері тобылғы салқыннан бүршік жарады. Сәуір айы аяқталып, мамыражай мамыр келгенімен табиғат тосын мінезін көрсетуден жалықпауы мүмкін.
«Тобылғы жарған» 2-3 күнге созылып, суық жел соғады. Осы кезде түз ағашы – тобылғы бүршік жарып, өсімдіктер тамыр жаяды. Одан әрі қарай шуақты көктемнің шырайы кіре бастайды. Жерге көк шығады. Бұрынғы көнекөз қариялар табиғаттың бұл құбылысын «Тобылғы жарған» деп атаған.
Ертеде адамдар күн райы бұзыла қалған жағдайда мал мен өнімнің қауіпсіздігін ойластырған. Кейбір бағбандар бақ ішінде түтіндік салған. Түтіннің жылуымен жеміс ағаштарын сақтап қалған.
Жапондарда сакура гүлдеген шақ – ұлы той. Мемлекеттік маңызы бар мереке, ұлттық мейрам. Сол үшін саяхатшылар жан-жақтан мыңдап ағылады екен. Шие талы сакураның бүршік жарғанын, гүлдегенін керемет көріп қызықтайды, сөйтіп, наурыз айының ішіндегі бірер апта арасында сакураның гүлі ұшып жоғалады екен. Сол сияқты біздің қазақ даласындағы тобылғы да сондай.
Сәуірдің соңында тобылғы бүр жарады. Мұны ертеде қазақтар жақсы білген, тіпті, ертеректе атап өткен болуы да мүмкін. Себебі, тобылғы жарған бізде амал аты. Сәуірдің соңына таман бірер күн суық жел соғып өткен соң, тобылғы бүршік жарады. Қазақ даласында бүр жармақ гүлдің бәріне тобылғы жол ашады. Сондықтан, қазақ амал атын «тобылғы жарған» деп қойған. «Тобылғы жарғаннан» соң мамырдың басында тобылғы гүлдейді.
Осылайша Арқа даласына біткен тобылғының ақсары гүлдерінің бояуынан күн нұры алтындай нұрланып, шалқиды екен. Иісі күллі байтақ даланы алып кетеді. Қалың бітпесе де, шоқы-қыраттың қолтығында, бір беткейінде тұтасып тобылғы өскен жерлер гүлге тұнып, көздің жауын алғаны былай тұрсын, иісі жансарайыңды ашатыны тағы бар.
Жалпы, сіз тобылғының гүлін иіскеп көрдіңіз бе? Ендеше, мамырдың алғашқы онкүндігінде далаға барып байқап көруіңізге болады. Тобылғының тастай қатты тәнін жарып өскен гүл алтынның ұсақтарындай қызғылықты ұшқын атып, нұрланып тұрады екен. Тек қана қазақ даласына тән мұндай құбылысты бірақ өзге түгілі, өзіміздің ел де біле бермейді. Көрсе де мәніне жете қоймайды. Сакурадай құрметтелмейді.
«Көктем дегенің көгілдір арман,
Көгертер кез бұл көңілді қалған.
Сәуірдің айы сәуле шашарда,
Тобылғы жарған, тобылғы жарған…
Қыратқа барсам жолыма жақын,
Бұлаққа барсам толып ағатын,
Тобылғы жарған бүршік жармаса
Тобылғы сынды торығады ақын», –
деп жырлаған тобылғыны ақын Ғалым Жайлыбай.
Осы өлең арқылы ақын адам өмірі мен табиғаттың етенелігін сипаттап, сезіндіреді. Бәрімізге танымал тобылғының түсі де тек біздің далаға тән, торы. Қоңырдан соң қазаққа келіңкірейтін бояудың өзгеше түрі. Мұндай түс сосын қазақ жылқысында бар. Қызыл тобылғы болады-ақ, бірақ сирек. Болған күнде шымқай қызыл емес, ойландыратын мұңға бейім, ал, тобылғыдай торығу түсінгенге – ауыр сезім екен. Ол үшін жаңбыр жаумай қойған жылы күзге салым елмен бірге күңіренгендей жапырағынан айырылып, түнеріп кеткен торы тобылғының тұтыққан түрін көру керек… Тобылғыдай торықтырмасын Құдай, деп айтылатыны да, сондықтан-ау. Тобылғының да он-ақ күн гүлдегенін елемейтіндіктен, біз өмірдің де сондай өтпелілігіне мән бере-бермейтін сияқтымыз.
Қазақ тобылғыны қамшыға сап қылады, күбі ыстап, қымызынан жұпарын сіміреді, тобылғының майымен теміретке сынды тері ауруларын емдейді, ет ыстайды, бастысы – тобылғы сапты қамшы жасайды. Жер бетінде суға батып кететін тастай қатты жалғыз ағаш – осы тобылғы екен. Қазақ оны сондықтанда киелі санамаған. Тобылғыны судың астынан алып шығып, майлы қабығын аршып, кептірмей-ақ тұтатса, жана береді екен. Ұлы қазақ даласынан шетелге сатылатын, яғни, алтынға айырбасталатын жалғыз сап та осы тобылғы екен. Бұл туралы атақты «Бабырнамада» жазылады. «Тобылғы сапты қамшы алып, тұмар мойын ат мінген» жыраулар жырында көп кездеседі. Осыншама қасиеті бола тұра қазақта «тобылғы жарған» мейрамы жоқ болса да, есесіне «Тобылғы жарған» жыры бар екен.
Мен өзім ауылда дүниеге келгендіктен, тобылғыны көріп өстім. Әжелеріміз тобылғының қасиеттілігін айтып отырғаны құлағымда қалыпты. Байқасаңыздар, тобылғы өскен даланың қасиеті де ерекше-ау. Жапондардың сакурасын жырлағаны сияқты, біз де тобылғының қасиетін ұғындыра білсек қандай жақсы. Өйткені, адам баласы табиғатпен тамырлас, содан қуат алып, өсіп-өркендейді емес пе? Ендеше, «Тобылғы жарған» сәттерді біліп жүрейік.
Дайындаған Асылай ҚАДЫРҚЫЗЫ.
