Цифрландыру
Қазақстан Республикасының Президенті Қасым-Жомарт Тоқаев ел халқына арнаған Жолдауында «Адамдардың құқықтық мәдениетін дәйекті түрде арттыру, қоғамдық санада жасампаз құндылықтарды дамыту қажет. Әрбір азамат өз сөздері мен іс-әрекеттерін заң тұрғысынан бағалап, өз іс-әрекеттерінің құқықтық салдарын нақты түсінуі тиіс» деген болатын.
Мемлекет басшысының тапсырмаларына сәйкес Ақмола облысының әділет департаменті тұрақты негізде халықтың құқықтық сауаттылығын арттыру бойынша түсіндіру жұмыстарын белсенді түрде жүргізуде. Ақмола облысының облыстық адвокаттар алқасы, аумақтық нотариаттық және жеке сот орындаушылар, заң кеңес палаталары, басқа да мемлекеттік органдар өкілдерімен бірлесіп, азаматтардың құқықтық сауаттылығын және мәдениетін арттыру мақсатында «Халық заңгері», «Әділет кеңес береді», «Ашық есік күні» және «Тегін заң көмегі күндері» сияқты кең ауқымды республикалық акциялар, сондай-ақ, ауылдық жерлерге және әлеуметтік осал топтарға ерекше назар аударыла отырып, облыстың тұрғындарымен кездесулер өткізіледі.
Қазақстанда заң мен тәртіп талаптарын сақтау қоғам дамуының негізі болып табылады. Әрбір азамат белгіленген нормаларды сақтай және басқалардың құқықтарын құрметтей отырып, қауіпсіз және әділ орта құруға үлес қоса алады. Заңды сақтау тек міндет қана емес, сонымен бірге, үйлесімділік пен келісімде өмір сүруге мүмкіндік беретін артықшылық екенін есте ұстаған жөн. Әділет органдары елдегі және тиісінше біздің өңірдегі құқықтық ахуалды жақсартуға бағытталған бірқатар бастамаларды іске асыра отырып, азаматтардың құқықтарын қорғаумен және сот төрелігінің қолжетімділігін қамтамасыз етумен белсенді айналысады.
Құқықтық сауаттылықты арттыру аясында облыстық әділет департаменті қоғамдық акциялар, челлендждер, жастармен іс-шаралар, қоғамдық пікірталастар, дәрістер, семинарлар сияқты түрлі форматтағы іс-шаралар өткізеді. Мұның бәрі облыстық полиция департаменті, Ақмола облысының адам құқықтары жөніндегі уәкілі, мемлекеттік органдар, үкіметтік емес ұйымдар, «AMANAT» партиясының жастар қанаты, «Жастар рухы», облыстық ішкі саясат басқармасы жанындағы жастар ресурстық орталығы өкілдерімен бірлесіп өткізілді. Ш.Уәлиханов атындағы Көкшетау университеті, А.Мырзахметов атындағы Көкшетау университеті, Көкшетау қаласының колледждері студенттері мен жалпы білім беретін мектептерінің оқушылары арасында полиция департаменті өкілдерінің қатысуымен «Есірткі қылмысының алдын алу және буллинг», «Есірткісіз өмір: таңдау сіздікі!» және «Есірткі заттарын сақтау, пайдалану және тарату үшін жауапкершілік» тақырыптарында нашақорлықтың алдын алу бойынша дәрістер оқылды. Ал, ауылдық елді мекендер тұрғындарының құқықтық сауаттылығын арттыру үшін жергілікті атқарушы органдармен бірлесіп, 238 «Құқық кабинеттері» ашылып, қазіргі таңда аудандық, ауылдық жерлерде «Сервистік әкімдік» кабинеттерінде «eGov.kz» порталы арқылы мемлекеттік қызмет түрлері мен «Өзіне-өзі қызмет көрсету» бұрыштары жұмыс істейді, олардың бәрі компьютерлік техникамен және қажетті жиhазбен жабдықталған. Азаматтар қолданыстағы нормативтік-құқықтық актілермен танысу үшін «Әділет», Қазақстан Республикасы нормативтік-құқықтық актілерінің ақпараттық-құқықтық жүйесі, «Заң» деректер базасы қызметіне қол жеткізе алады.
Осы ретте, құқықтық рәсімдерді цифрландыруға және азаматтардың электрондық платформалар арқылы құқықтық қызметтерге қол жеткізуін жеңілдетуге қатысты Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаевтың «Әрбір цифрлық реформа – бұл, әсіресе, заң көмегіне қолжетімділік шектелген шалғай өңірлердегі адамдар үшін неғұрлым қолжетімді сот төрелігіне жасалған қадам» деген сөздерін келтіргім келеді.
Әділет министрлігі азаматтар үшін неғұрлым қолайлы және қолжетімді құқықтық ортаны құруға ұмтыла отырып, құқықтық рәсімдерді цифрландыру процесін белсенді түрде енгізуде. Бұл бағыттағы маңызды қадамдардың бірі нормативтік-құқықтық актілердің эталондық бақылау банкінің функционалдығын кеңейту болып табылады. Енді осы порталда азаматтар, жарияланған нормативтік-құқықтық актілермен танысып қана қоймай, белсенді түрде өз пікірлерімен бөлісіп, түсініктеме бере алады. Бұл ашықтықты және халықтың осы процестерге қатысуын едәуір арттырады.
«Адвокаттық қызмет және заң көмегі туралы» Заңға енгізілген өзгерістер мен толықтырулар тегін заң көмегіне құқығы бар адамдар тобын кеңейте түсті. Қазір аз қамтылған және көп балалы отбасыларға, тұрмыстық зорлық-зомбылық құрбандарына, мүгедектер мен зейнеткерлерге, сондай-ақ, істердің белгілі бір санаттары бойынша соттарда тегін кеңестер беріледі.
«Е — Zan Komegi» жобасы адвокаттар мен заң консультанттарының қызметін, олардың процеске қатысушылармен және басқа да мүдделі тараптармен «онлайн» түрде өзара іс-қимылын автоматтандыруға арналған. Жүйеде қылмыстық және азаматтық істер бойынша мемлекет кепілдік берген заң көмегінің (МКБЗК) процестері автоматтандырылған, яғни, мемлекет кепілдік берген заң көмегін көрсету үшін қылмыстық қудалау органдары жүйе арқылы адвокаттарды шақыруды жүзеге асырады. «Е — Zan Komegi» жобасы мобильді қосымшасында жасанды интеллектпен чат-ботты енгізу жоспарлануда, бұл азаматтарға 24/7 режимінде өздерін қызықтыратын құқықтық сұрақтарға жауап алуға мүмкіндік береді.
Қазіргі таңда мемлекет кепілдік берген заң көмегі шеңберінде Ақмола облысының аумағында 99 адвокат пен 10 заң кеңесшісі заң көмегін көрсетеді. 2025 жылы мұндай қызмет 3161 азаматқа көрсетілді. «Төрелік» ақпараттық жүйесі судьяларға азаматтық, қылмыстық және әкімшілік істер үшін адвокаттар мен заң консультанттарын тікелей тағайындауға мүмкіндік береді. Бұл құқықтық көмектің қолжетімділігі мен жеделдігін айтарлықтай жақсартады.
Азаматтардың қаржылық және уақыттық шығындарын үнемдей отырып, қызметтердің сапасы мен қолжетімділігін арттыру, оның ішінде жасанды интеллекті қолдану жөніндегі шараларды көздейтін «Digital Justice» жобаларының портфелі іске асырылуда. Қазіргі уақытта құқықтық ақпараттық қызмет операторлары азаматтарға тәулік бойы құқықтық кеңес беретін «Бейнеқоңырау» функционалы іске қосылды. Сонымен қатар, «Zan Komegi» мобильді қосымшасының тестілеуден және оқытудан өтуге құқықтық кеңес беру бойынша АИ элементтері бар чат-ботты әзірлеу мәселесі пысықталуда.
«Е-нотариат» бірыңғай нотариаттық ақпараттық жүйесі бейнеқоңырау арқылы онлайн режимде мүліктік өкімдерді қоспағанда, ерлі-зайыптылардың сенімхаттары мен келісімдерінің барлық түрлерін беруге мүмкіндік береді. Заңсыз әрекеттерді болдырмау үшін клиенттерді биометриялық сәйкестендіру қолданылып, өтініштерге қол қою кезінде QR-қол қою сервисі пайдаланылады. Қызмет нәтижелері 24/7 режимінде Egov Mobile «Ццифрлық құжаттар» сервисінде қолжетімді.
Ақмола облысының нотариустары өткен жылы 4 591 сенімхат, ал, осы жылдың басынан бастап 450 сенімхат ресімдеді. «Сот орындаушысы роботын» енгізу маңызды жетістік болып табылады. Мәселен, 20 АЕК-ке дейінгі әкімшілік айыппұлдар уақытылы төленбеген жағдайда уәкілетті орган мәліметтерді ТЖК қатысуынсыз іс жүргізуді қозғайтын сот орындаушысы роботына береді. Іс қозғалғаннан кейін азаматтар іс туралы егжей-тегжейлі ақпараты бар EGov Mobile-да 1414-тен SMS хабарлама және push-хабарлама алады, сол арқылы айыппұл сомасына қосымша 25 пайыз төлеуден және сот орындаушысына барудан босатылады, өйткені, барлық әрекеттер онлайн режимінде жүргізіледі.
Ақмола облысы бойынша 523 миллион теңге сомасына 24911 жеңілдетілген атқарушылық іс жүргізу қозғалды, оның ішінде 110 623 052 теңге сомасына 5 324 атқарушылық іс жүргізу аяқталды, бұның ішінде нақты 104 328 103 теңге соммасына 5 324 атқарушылық іс аяқталып, бұл ретте облыс тұрғындары жеке сот орындаушыларының қызметіне ақы төлеуді болдырмау есебінен 26 082 026 теңге үнемделді.
Қаржы және уақыт шығындарын үнемдей отырып, жаңа цифрлық уақыт жағдайында адамдардың өмір сүру сапасын арттыру мақсатында әділет органдарының жүйелерін одан әрі жетілдіру жоспарлануда. Атап айтқанда, қабылдау үшін оңайлатылған нысанда заң консультациясын алуға, сондай-ақ, барлық қажетті құжаттарды жинауға арналған АИ-көмекшісін-чат-ботты әзірлеу бойынша жұмыстар жүргізілуде. Бұл құралдар тәуліктің кез-келген уақытында пайдалануға болатын қарапайымдылығымен, жеделдігімен және қолжетімділігімен ерекшеленетін болады. Қабылданған шаралар азаматтардың құқықтық сауаттылығын арттыруға және олардың құқықтары мен міндеттерін түсінуін жақсартуға ықпал етеді. Екінші жағынан қызметтер жеңілдетіледі, уақыт пен ақша үнемделеді. Осы қызметтерді алуда қолжетімділік пен ыңғайлылық артады, сондай-ақ, әкімшілік кедергілер азаяды, ал, бұл процесті неғұрлым ашық әрі тиімді етеді. Қазіргі уақытта әділет органдары көрсететін мемлекеттік қызметтердің көпшілігі электрондық форматқа ауыстырылды. Олардың көпшілігі толығымен автоматтандырылған, бұл олардың қызмет ету жеделдігін арттыруға мүмкіндік берді.
Әділет департаменті мемлекеттік қызметтің 12 түрін көрсетеді. 2025 жылғы бірінші тоқсанда 318 мемлекеттік қызмет көрсетілді. Мемлекеттік қызмет түрлері: өндіріп алушының өтініші бойынша атқарушылық құжаттың негізінде атқарушылық іс жүргізуді қозғау, жеке сот орындаушысының қызметімен, адвокаттық және нотариаттық қызметпен айналысу құқығына үміткер адамдарды аттестаттаудан өткізу, әділет органдары мен өзге де мемлекеттік органдардан, сондай-ақ, Қазақстан Республикасының нотариустарынан шығатын ресми құжаттарға апостиль қою, тағы басқаларын қамтиды. Заңды тұлғаларды мемлекеттік тіркеу және филиалдар мен өкілдіктерді есептік тіркеу саласындағы мемлекеттік қызметтердің 7 түрі бар.
Қазіргі уақытта азаматтар қажетті қызметтерді алу үшін цифрлық мүмкіндіктерді көбірек пайдаланады. Егер жаңа жобалар туралы айтатын болсақ, «Цифрлық Әділет» бағдарламасы шеңберінде мемлекеттік қызметтерді цифрландыру және автоматтандыру жөнінде шаралар қабылданды. Осылайша былтырғы жылы «Аттестаттау реинжинирингі» автоматтандырылған режимде мемлекеттік қызметтер көрсету жөніндегі пилоттық жоба іске қосылды. Сөйтіп, адвокаттық, нотариаттық қызметпен және жеке сот орындаушысының қызметімен айналысуға құқық берілді. Бұл жоба жағдайға байланысты кейстерге онлайн форматта тестілеу үшін ауызша комиссиялық әңгімелесу кезеңін алып тастады, осылайша аттестаттау рәсімінің қолжетімділігі мен ашықтығы қамтамасыз етілді. Біз мемлекеттік қызметтердің сапасын арттыру бойынша үнемі жұмыс істейміз. Ол үшін мемлекеттік қызмет көрсететін қызметкерлерді кәсіби және жедел жұмыс істеуі үшін оқыту жүргізіледі, халық үшін үнемі құқықтық түсіндіру іс-шаралары ұйымдастырылады, онда қызметтерді алу ережелері мен тәртібі егжей-тегжейлі түсіндіріледі. Азаматтар қажетті ақпаратпен алдын ала танысуы үшін БАҚ-та және ресми ресурстарда мақалалар мен түсініктемелер жарияланады, электрондық сервистер жетілдіріледі, бұл қызмет көрсетуді қысқартуға мүмкіндік береді.
Біздің мақсатымыз – мемлекеттік қызметтерді барлық азаматтар үшін қолжетімді, ашық әрі ыңғайлы ету. Коммерциялық емес ұйымдарды тіркеу енді ХҚКО-ға бару қажеттілігін болдырмай, электрондық үкімет порталы арқылы электрондық форматта жүзеге асырылады. 2025 жылғы есепті кезеңде 147 тіркеу қызметі жүргізілді. Меншік иелері бірлестіктерінің институтын енгізу бойынша реформаны іске асыру үшін осыған электрондық дауыс беруді жүргізуді және электрондық тіркеуді көздейтін жоба іске асырылды. Мысалы, егер бұрын азаматтар осьті тіркеуге және оның төрағасын сайлауға үй тұрғындарымен бірнеше кездесуден бастап әділет органдарына тиісті өтініш беруге дейін ұзақ жолдан өтуге мәжбүр болса, енді ұялы телефондағы түймені бір рет басу арқылы қосымша онлайн өтінім берсе жеткілікті. Жаңа жобаның арқасында тұрғындар онлайн-форматта меншік иелері бірлестігі төрағасына немесе толық серіктестікке дауыс бере алады. Цифрлық әзірлеу құжаттарды қашықтан тапсыруға және үйді басқарудың жаңа нысанын тіркеуге, қол жинауды автоматтандыруға, тұрғындардың дауыстарын санауға, кворумды анықтауға және осьті тіркеу үшін электрондық хаттаманы қалыптастыруға мүмкіндік береді.
Жыл басынан бастап Ақмола облысында осындай 2 меншік иелері бірлестігінің электрондық тіркеуі жүргізілді. Әділет департаменті тарапынан мұндай жаңашылдықтар мен жұмыстар алдағы уақытта да сенімді түрде жалғаса беретін болады.
Шыңғыс АЙНАҚҰЛОВ,
Ақмола облыстық әділет департаменті басшысының орынбасары.
