Досымхан АРАЛБАЕВ,
«Көкшетау Энерго» жауапкершілігі шектеулі серіктестігінің бас директоры,Қазақстан Республикасының Еңбек сіңірген энергетигі, ТМД-ның Құрметті энергетигі
Өткен тарихтан тағылым алмай,тұтас ұжым ұлағатты болмайды,өйткені, өткенді еске алу – бүгін мен болашақтың негізі. Бүгінде саланың қарқын алған жылдары туралы көп айтыла бермейді. Кейінгі ұрпақ біле жүруі үшін бұрынғы Көкшетау облысының аумағында электрлендірудің бастау көзі туралы бір ауыз сөз айта кетсек, артықтығы болмас.
«Көкшетау электр желілері басқармасы» деп аталатын кәсіпорын сол кездегі Көкшетау облысының аумағында 1964 жылы 15 қазанда құрылған. Бүгінгі «Көкшетау Энерго» ЖШС осы энергокәсіпорнының заңды мұрагері. Сол біз айтқан уақыттан бастап аймақта электр энергетикасының қалыптасу кезеңі басталды, нәтижесінде облыс экономикасы өсе бастады, өйткені, қуатты энергетикасыз экономиканың дамуы мүмкін емес. Ал энергетика, басқа да инфрақұрылымдық салалар сияқты, өз тұтынушыларының сұраныстарынан «озуға» тиіс, сондықтан, өңірде саланың қалыптасуы барлық жердегі сияқты күрделі болды. Сол тұста энергетиктердің иығына үлкен жауапкершілік жүктелді.
Өзінің көпжылдық тарихында компания өткен ғасырдың 1990 жылдарында ең күрделі дағдарысын бастан кешіріп, елдің барлық басқа кәсіпорындары сияқты күрделі даму жолынан өтті. Бұл – елдегі ауыр жылдардың бірі болатын. Нарық қыспағына ұшыраған талай мекемелер тарап, жабылып жатқан кез еді. Жұмыссыздық белең алып, жалақыуақытылы берілмей жатты. Өңірдегі өндіріс те тұралап, жұрттың сабыр, төзімі таусылуға шақ қалған кез еді. Дағдарған ел билікке үміт артты. Халықтың жүрегіне барлық қиыншылықтардан аман-есен өтеміз деген төзімділік, сабырлылық ұялату қажеттігі белгілі еді. Әрине, ол үшін үлкен төзім керек болатын. Сонда ғана әрі-сәрі күй кешкен елді соңынан ерте аласың. Ол кезде бүгінгідей Үкіметтен, өзге өңірлерден көмек алу мүмкін емес-ті. Қиын күндерде басшы азаматтар аттан түспеді. Соған орай, елдің үміті ақталды. Жоқтықтан есеңгіреген елдің ертеңгі күнге деген сенімі оянды. Барлық қиындықтарға қарамастан, бұл электр энергетикасы саласын мемлекеттік басқарудан еркін нарықтық қатынастар жүйесіне көшудің өте күрделі мәселелерін шеше отырып, өндірістік кешенді сақтап, электр желілері нысандарының жұмыс қабілеттілігін қамтамасыз ете алды. Әрине, сол кезде де, қазір де өндірістік әлеуетті сақтау үшін үлкен жауапкершілік оның даңқты ұжымының жоғары білікті мамандарына, өз кәсіпорнына адал, өз ісінің үлкен білгірлеріне артылды.
Саланың өткен тарихын сабақтаудың да маңызы зор. Әуел баста қуат қандай болды, бүгінгі деңгейге қалай жеттік? Бұл орайда, сала мамандары қандай қиындықтарды басынан кешірді? Оқырманның көз алдына елестету үшін сәл таратып айтудың реті бар. Көкшетау ауданындағы энергетика саласының даму кезеңдері «Целинэнерго» АЭШБ (ПЭУ) кәсіпорнымен тығыз байланысты. Қазақ ССР Министрлер Кеңесінің 1961 жылдың 18 мамырдағы № 696-Р Өкімі және 1961 жылдың 17 маусымдағы № 244-Р Целинный халық шаруашылығы кеңесінің өкімі негізінде халық шаруашылығы кеңесінің бас механигі және энергетигі бөлімінің базасында халық шаруашылығына бағынатын шаруашылық есепті Целинный аудандық энергетикалық шаруашылық басқармасы – АЭШБ құрылды.
«Целинэнерго»ЕЭШ басқарушысы болып Бенджамин Левин, бас инженер болып Михаил Анцов тағайындалды.«Целинэнерго» қызмет аймағына 1961 жылғы аумақтағы Целиноград, Солтүстік Қазақстан, Қостанай, Павлодар және Көкшетау облыстарының аумағындағы энергетикалық шаруашылықтар кірді.1961 жылдың қыркүйегінде Көкшетау энергетикалық пойыздарының дирекциясы құрылды. 1962 жылы дирекция тың халық шаруашылығы кеңесінің дербес кәсіпорны болды, Көкшетау механикалық зауыты мен Көкшетау астық өнімдері басқармасының элеваторынан 147-інші және 323-інші энергия пойыздары берілді.1964 жылы дирекция құрамына Көкшетау қалалық электр желілері қабылданды. 1964 жылдың қарашасында ол «Көкшетау электр желілері басқармасы» шаруашылық есеп кәсіпорны болып қайта құрылды.1964 жылға дейін тың және тыңайған жерлерді игеру кезінде сайын далада жаңа елді мекендердің бой көтергендері, алғашқы қазығын қаққаны мәлім. Елге өркендеу үшін ең алдымен электр қуаты қажет екендігі белгілі. Міне, осы кезде қажеттілікті қамтамасыз ету үшін шағын дизельді мотормен берілетін электр станциялары қойыла бастады. Тіршіліктің тамырын соқтыратын машина-трактор станциялары еді. Мұндай станциялар төңіректегі бірнеше ауыл шаруашылығы ұжымдарын техникамен қамтамасыз ететін. Демек, ең алдымен машина-трактор станциялары электр қуатымен қамтамасыз етілуі керек. Сонда ғана жұмыс ырғағы үзілмейді. Солай болды да.
Сол кезде, өткен ғасырдың 60-жылдарының басында, Қазақстанның солтүстік өңірінде орналасқан Көкшетау облысының бай табиғи ресурстары бола тұра,өнеркәсіпті дамыту өзекті мәселе еді. Облыста энергия көздері болмады. Бұл тұрғыда Көкшетаудағы жағдай мынадай болды: қалада соғыс кезінде Подольск қаласынан көшірілген механикалық зауытта қуаты аз (2 мВт) импорттық электр қондырғысы жұмыс істеді. Бұл Брянск зауытының №147 энергетикалық пойызы, сонымен қатар, Чехословакия №323 энергетикалық пойызы. Олардың жалпы қуаты 6,5 мВт болды. Энергопоезд Щучинск қаласында, Пески ауылында болды. Елді мекендердегі тұтынушылар көптеген шағын жергілікті электр қондырғыларының, негізінен, дизельді электр станцияларының арқасында энергиямен қамтамасыз етілді. Облыста электрлендіруді дамытуды қадағалайтын бірыңғай орталық болған жоқ, бірақ, бұл бағытта үлкен перспективалар болды. 1963 жылғы қазан айында қуаты 31,500 кВ «Көкшетау» 110/35/6 кВ қосалқы станциясымен өнеркәсіптік жүктемеге қойылған «Петропавл-Көкшетау» 220 кВ ӘЖ құрылысы мемлекеттік энергия жүйесінен электрлендірудің алғашқы қарлығашы болды.
Осы объектілердің іске қосылуымен Көкшетау қаласы мемлекеттік энергия жүйесінен үздіксіз және сапалы электр энергиясын ала бастады. Бір сөзбен айтқанда, алпысыншы жылдардың басы электр энергетикасының қалыптасу және қарқынды даму кезеңі болды. Сонымен қатар, 110 кВ «Москаленко-Полтавка-Қызылту», «Көкшетау-Зеренді» ЭБЖ және 35 кВ басқа да ЭБЖ және қосалқы станциялардың және 10-0,4 кВ тарату желілерінің құрылысы жүріп жатты. Жыл сайын орасан зор қаражат игеріліп, жүздеген шақырым электр беру желілері, ондаған қосалқы станциялар іске қосылды, жөндеу-пайдалану базалары, әкімшілік-өндірістік ғимараттар және энергетиктерге арналған тұрғын үйлер салынды. Әрбір аумақты электрлендіру жоғары вольтты электр беру желілерінің, аудандық және совхоздық қосалқы станциялардың құрылысынан бастап, әрбір ғимаратқа және әрбір үйге электр сымдары енгізілгенге дейін кешенді түрде жүзеге асырылды. Энергия өндірушілер мен энергетиктердің үйлесімді және қажырлы еңбегінің нәтижесінде 1973 жылдың екінші жартысында облыста жаппай электрлендіру аяқталды, яғни, барлық елді мекендер бірыңғай мемлекеттік энергия жүйесіне қосылды.
Электр қуаты мүлде жетіспеген тұста Көкшетау қалалық еңбекшілер депутаттары Кеңесі атқару комитетінің 1960 жылғы 24 қазандағы № 21 шешімімен Көкшетау қаласында энергия жүйесінің ең жоғары сағаттарында электр энергиясын пайдалану лимитін белгілеу туралы шешімімен танысу қызықты болмақ.«Электр энергиясын жұмсауды және оны тұтынушылар арасында сағат, тәулік, ай бойынша біркелкі бөлуді реттеу мақсатында Көкшетау қалалық еңбекшілер депутаттары Кеңесінің қалалық атқару Комитеті шешім қабылдады. Электр жүйесінің жоғары жұмыс істейтін сағаттарында электр энергиясын пайдалану, кәсіпорын басшыларын белгіленген лимитті қатаң қадағалау, белгіленген шектен тыс электр энергиясының шығындарына жол бермеу, электрондық поштаны пайдалануға тыйым салу, жеке сектордың тұтынушылары күн сайын 18-ден 23 сағатқа дейін энергия жүйесінің ең жоғары жүктеме сағаттарында тұрмыстық электр құралдарымен жұмыс істеу, қалалық электр желілерін қарбалас уақытта электр энергиясын тұтынуды қатаң бақылауға алу, белгіленген шектен тыс тұтынатын электр энергиясын тұтынушыларды электр желісінен ажырату міндеттеледі».
Енді бір мәселеге айрықша назар аударуымыз қажет. Бұл да көне тарихтың маңызды бір парағы. Көкшетау электр желілері кәсіпорнында кадрлар даярлауға әрдайым көп көңіл бөлінді.1978 жылдың қазан айында №35 техникалық училищесі ұйымдастырылды, ол «Целинэнерго» ПЭО жүйесінің кәсіпорындары үшін жұмысшыларды даярлауға тиіс болды. Көкшетау ЖЭС аумағында № 35 Целиноград кәсіптік училищесінің филиалы жұмыс істеді, онда қосалқы станциялардың электр жабдықтарын жөндеу бойынша реле-электромонтерлерін, электр слесарьларын даярлады. Сондай-ақ, КПЭС-те «Целинэнерго»оқу комбинатының филиалы болды, онда жұмысшылар біліктілігін арттырудан өтті. Курстарда оқытуды қызмет мамандары жүргізді.Инженерлік-техникалық персонал да мамандықтың қыр-сырын үйрету үшін көптеген мүмкіндіктерге ие болды. Инженерлер Алматы, Новосібір, Киев, Ленинград қалаларының біліктілікті арттыру институттарында білім алып, тәжірибе алмасу үшін Кеңес Одағының басқа да бауырлас елдеріндегі кәсіпорындарға барды.
Аудандарда техникалық оқуды аудандық энергетикалық желілердің күштері жүргізді. Жөндеу компаниясы басталар алдында жеті күндік семинарлар өткізілді. Осы мақсаттар үшін әдетте, Зеренді ауылындағы облыстық тұтынушылар одағының демалыс үйі, Зеренді демалыс үйі немесе Щучье шипажайы жалға алынды. Қосалқы станцияларды жөндеу бойынша бригадалардың жұмыстарын өндірушілер арасында өндірістен қол үзіп үш күндік семинарлар ұйымдастырылды. Бұл курстар мен семинарларда қауіпсіздік, бригадаларды тапсырмаларды орындауға жіберу мәселелеріне үлкен мән берілді.
Оқу орталығының құрылуымен жыл сайын қарашадан мамырға дейін «Көкше Энерго» ЖШС базасында 100 сағаттық бағдарлама бойынша оқу сыныбында мамандар оқыды. Курстарға 5 жылда бір рет В04-110кВ жөндеу бойынша электромонтерлер, қосалқы станциялардың электр жабдықтарын жөндеу бойынша электрослесарлар, жұмыс өндірушілер шақырылды. Олар сондай-ақ, кәсіпорында бір жылдан аз жұмыс істеген қызметкерлер тобын жалдауға тырысты. Оқу орталығы арқылы және бүгінде өндірістен қол үзбей және қол үзіп, персоналды оқыту жүргізілуде. Кәсіпорын қаражаты есебінен жоғары оқу орындарында да қызметкерлердің біліктілігін арттыру іске асырылуда.
Краснояр, Володаровка, Щучинск елді мекендерінің электр торабы жүйесінде оқу-жаттығу полигондары салынды. Мұнда 10-0,4 кВ ЭЖ 35 кВ және одан жоғары тарату желілерін жөндеу бойынша электромонтерлер бригадаларының, сондай-ақ, аудандардан 110-35 кВ қосалқы станцияларының электр жабдықтарын жөндеу бойынша бригадалардың оқу сабақтары мен жыл сайынғы жарыстары өткізілді. Жеңімпаз және жүлдегер болған бригадалар жүлделермен және ақшалай сыйлықтармен марапатталды. Сонымен қатар, жеңімпаз бригадалар «Целинэнерго» ТЭН жарыстарына және республикалық жарыстарға қатысты.
Бұл практикалық дағдыларды үйрету үрдісі болды. Кадрларды мұндай даярлау кейіннен персоналдың кәсібилігіне оң әсерін тигізді.«Целинэнерго»мекемесініңжұмыс істеп тұрған кезеңінде кәсіпорындар арасында өзара тексерулер жүргізілді. Бекітілген кестеге сәйкес кәсіпорын өкілдері кәсіпорындарға барып, персоналмен жұмыс істеу, техникалық құжаттаманы жүргізу қағидаттарымен танысты, электр жабдықтарының жай-күйін тексерді, тәжірибелерімен бөлісті. Осылайша әріптестер өзара тәжірибелерін ортаға салды, өздерінде қолдануға болатын инновациялар туралы білді.Осы іс-шаралардың барлығы қызметкерлерді дамытуға және олардың кәсіби деңгейін арттыруға көмектесті. Қызметкерлердің білім деңгейі жоғарылады. Сайып келгенде, мұндай жұмыс кәсіпорынға пайда әкелді.
Саланың қысқаша айтқанда, өткен тарихы осылайша өрнектеледі. Әрине, шағын мақалада барлығын тұтас, толайым қамту мүмкін емес. Әйтсе де, Көкшетау аймағын электрлендірудің ауыр да нәтижелі жолын таратып айту парыз. Бұл аймақты, өңірлерді электр энергиясымен қамтамасыз етуде осы күнгі жетістіктерге қол жеткізген күрделі де абыройлы жол.
