Сайлау БАЙБОСЫН,
Қазақстан Республикасының еңбек сіңірген мәдениет қызметкері
Биыл Қазақ хандығының 550 жылдығын тойлаймыз деп жатырмыз. Кейбір адамдар Қазақ хандығының емес, Қазақ мемлекетінің 550 жылдығы деп атаған дұрыс деседі. Мейлі, қалай деcек те басқанікі емес, өз еліміздің тойы. Оның үстіне Елбасының аузынан шыққасын, бұл ұсыныс қазір әрбір облыста ресми бекітілетін мәдени-көпшілік бағдарламаларға кіріп, жан-жақты қолға алынуда.
Тарихқа жүгінсек, Қазақ хандығының іргесі ХV ғасырдың 50-70 жылдары арасында қаланған екен. Нақты қай жыл екендігі жөнінде тарихшылар түрлі даталарды атайды. Дегенмен, біздер Мұхамед Хайдар Дулатидың дерегін негізге алып, Қазақ хандығы 1465 жылы құрылған деп отырмыз. Әрине, ол кезде Керей мен Жәнібектің қасында жүрген ешқайсымыз жоқ, сондықтан, тұрақты бір датаға маңдай тіреген жөн екені белгілі. Сөйтіп, 1465 жылы Болат сұлтанның баласы Керей мен Барақ ханның ұлы Жәнібек Әбілқайыр ханнан бөлініп, Шу өзенінің бойында алғаш жаңа мемлекеттің туын тігіп, оған «Қазақ хандығы» деген атау беріпті. Жаңа хандықтың құрамына бұрын Әбілқайырдың билігінде болған көшпелі тайпалардың біразы бөлініп келіп кіреді. Кейін Қазақ хандығына Ноғай ордасынан да біраз тайпалар келіп қосылғанын білеміз. Бұлардың барлығы бүгінгі күнге дейін сол атауларын сақтап қалған, қазақ халқының құрамында жүрген рулар.
Біздің айтайын дегеніміз мынау еді. Ол кезде «қазақ» деген сөз әлі этноним ретінде қалыптаспаған. Бірақ, Керей мен Жәнібек дербес хандыққа біріктірген тайпалар одағына «ҚАЗАҚ» деген атау беріліпті. Неге екен деп ойлайсың сосын. Неге басқаша емес, Қазақ деп аталған? Мысалы, саны көп немесе басымдыққа ие бір тайпаның атауын беруге болушы еді ғой. Айталық, Қыпшақ, Керей, Найман, Арғын, Үйсін деген секілді. Көне түркі заманында бұлардың барлығы да дербес ұлыс болған тайпалар. Бірақ, олай істемей, көшпелі тайпалардың жаңа одағына «Қазақ хандығы» деген жаңа атау беріледі.
Сөйтіп, көшпелі түркі тілдес тайпалар бір тудың астына бірігіп, нәтижесінде ҚАЗАҚ деген жаңа ұлттың негізі қаланады. Қарап отырсақ, Керей мен Жәнібек жаңа хандық құрып қана қоймай, жаңа бір ұлттың да негізін салған екен! Сондықтан, бұл екі адамды тек қазақ хандығын құрушы ғана емес, Қазақ ұлтының негізін салушы деп те қабылдаған жөн секілді.
Енді осы тайпалар бірлестігіне неліктен басқаша атау берілмей, Қазақ хандығы деп аталған деген сауал төңірегінде өз ойымызды білдірсек деп едік. Егер жаңа одаққа (хандыққа) саны көп немесе басымдыққа ие бір тайпаның атауы берілсе, ол ел ішінде міндетті түрде алауыздық туғызар еді. Ал алауыздық жүрген жерде, бірлік болмасы белгілі. Сондықтан, тайпалардың бәріне ортақ Қазақ деген атау таңдалған секілді. Солай десек те, «Қазақ» деген сөз бабаларымызға соншама несімен құнды болған деп тағы ойлайсың. Бұл үшін амалсыздан «қазақ» сөзінің этимологиясына үңілуге тура келеді. Бұл бұрын да талай мәрте талқыға түсіп жүрген әңгіме, ол жөнінде ондаған зерттеулер мен болжамдар бар екенін білесіздер. Оның барлығын бұл жерде келтіріп жату міндет емес. Дегенмен, академик Әлкей Марғұланның мына бір болжамын ұсына кеткенді жөн көрдік. Ғалым өзінің «Таңбалы тас жазуы» атты мақаласының бір жерінде: «Қазақтың ерте кезде қазақ болуының тағы бір куәлігі ХІІ-ХV ғасырларда «қазақ шығып кету», «қазақ болу» деген бір ұғым болған. Жергілікті биліктен қуғын көрген тегіндер, сұлтандар, билер ордадан қырға қашып «қазақ болып» жүретін. Ең ерте кезде (ІХ-Х ғ.) ордадан қашып шыққан Алаша хан сондай сұлтанның бірі. (Мәшһүр-Жүсіп Көпейұлының Қызыларыстан ханның баласы Алаша хан туралы жазғанын оқыңыз – автор). Сондықтан, «қазақ болып», «қырда еркін» жүретін сахараны Уәлиханов «тыныш алатын орын» деп атаған» – дейді. (Әлкей Марғұлан. Эпос тудырған ортаның мәдениетке қосқан үлесі. «Қазақ тарихынан» Алматы, 1997 ж.).
Ә.Марғұлан, сондай-ақ, кезінде Сарай қаласынан кеткен Едіге биді «қазақ боп» кеткен деп есептейді. Ақсақ Темірден жеңілген Тоқтамыстың «қазақ болып» бүгінгі Арқа даласында жүргенін мысал етеді. (Бұл дерек негізсіз емес, себебі, Мәшһүр-Жүсіп өз жазбаларында: «Түркістан ханы Тоқтамыс ер Едігеден қашып, қаңғып барып өлген жері–Керекуге 150 шақырым жерде, Шот (Славгород–автор) деген қаланың арғы жағында, «Баян қопасы» деген қопа қасында «Тоқтамыстың қара обасы» деген оба бар. Бұрынғы заманның адамдары сол обадан Тоқтамыстың үзеңгісін тауып алған, кеңдігі бұл күнгі аттың басы сиярлық екен деген» – деп жазады).
Осы «қазақ боп кету», «қазақ шығып кету» туралы болжамның дұрыстығына тағы бір мынадай дәлел айтқымыз келеді. Өздеріңіз білесіздер, қазір Солтүстік Кавказда, Ресейдің Астрахан облысында, Еділ бойының кей жерлерінде Ноғай деп аталатын жұрт бар. Бұлардың арғы түбі өзімізбен тамырлас. Ноғайлар да көшпелі түркі тілдес тайпалардың қалдығы. Кешегі замандағы аты шулы Ноғайлы ордасының жұрағаттары. Бүгінде ноғай ұлтын құрайтын рулар да қазақ руларымен аттас. Осының өзі түбіміздің бір екенін білдіреді. Тілдері де қазақ тілімен төркіндес, түркі-қыпшақ тілдері тобына жатады. Осы ноғай халқында әлі күнге дейін, жол жүріп, сапар шегіп кеткен адамды «қазақ болып кетті» дейді екен. Бұны Астанада тұратын ноғай ұлтының өкілі, әнші-сазгер Арсыланбек Сұлтанбеков бауырымыз айтады. Біздің елде «Қазақ шықсаң, малмен кел» деген сөз бар» – дейді Арсыланбек ініміз.
Тарихшы В.В.Бартольд. «История турецко-монгольских народов» атты еңбегінде (Ташкент, 1828). «…казаком тогда называл человека, отделившегося от своего рода и племени, в том числе члена династий, потерпевшего неудачу в борьбе за престол» – деген пікір айтады.
Орыс тілінің тамаша білгірі Владимир Даль «казак» сөзінің шығуын талдай келе: «слово «казак» вероятно от среднеазиатского «скитаться», «бродить»–депті. (В.Даль «Толковый словарь живого великого русского языка», Москва,1975).
Қарап отырсаңыз, Керей мен Жәнібек сұлтандар да Әбілқайыр ханмен басы бірікпей, «қазақ шығып», «қазақ боп» кеткен адамдар екен. Кейін оларға ағылып келіп қосылған ру, тайпа басшыларының барлығы да Әбілқайырға, басқадай билеушілерге наразы болып, «қазақ шығып» кеткендер. Ендеше, жаңадан құрылған хандыққа Қазақ атауының берілуіне бірден-бір себеп осы болған секілді.
Бір қызығы, осы түркі тілдес тайпалардың тіліндегі «қазақ шығып» кету деген түсінік, бүгінде «казактар» болып атанып жүрген сословиенің пайда болуына себеп болған. Бүгінгі казактар өздерін славян ұлтына жатқызып жүр. Бірақ, олар кеңес үкіметі орнағанша, өздерін ешқашан орыспыз деп атамаған. Бұлардың арғы бабалары бүгінгі Ресей мен Украина жерінен бостандық іздеп бері қашып, Жайық пен Бұлға бойындағы «қазақ шығып» кеткен түркі тілдес тайпалармен араласып, барлығы Қазақ деген ортақ атауға ие болады. Кейін орыс тілінің дыбысталуына орай «казак» болып айтылып кеткен.
Академик Ә.Қайдар өзінің «Қазақ қандай халық?» (Алматы, 2008) атты кітабында «қазақ» этимологиясына байланысты зерттеу еңбектер мен мерзімдік баспасөзде жарияланған пікірлерді жан-жақты келтіріп, мынадай дерек ұсынады: «Казаками считали также часть народа, отделившуюся от своего государя или соплеменников. Дореволюционная военная энциклопедия также утверждает, что слово «казак» не русского, а, вероятно, тюрко-татарского происхождения и означает «вольный», «свободный» …в поле шли вольные люди, искавшие свободы и простора. Они мешались с остатками живших здесь племен, татарами (т.е. тюрками) и образовали военные товарищества-общины. В этом опеределений важно признание того факта, что русские люди, бежавшие в Дикое поле, первоначально роднились, смешались с кочевниками-тюрками, тоже казаками из этого синтеза двух этносов и возникло позже славянское казачество. Оно восприняло от тюркских кочевников-казахов быт, язык, обычаи, хозяйственный и военный уклад, все традиции воинского искуства». (Энциклопедия военных и морских наук». т.16. 1889).
Кезінде Сібір мен Орталық Азияны барынша зерттеген саяхатшы, этнограф Г.Н. Потаниннің «Сибирские казаки» атты еңбегіндегі мына бір сөздерге назар аударайықшы: «…почти все население (казачье) говорит киргизским языком. Для многих – это колыбельный язык, потому что няньками и стряпками здесь бывают киргизки. Киргизский язык можно услышать повсюду: в тихой беседе, которую ведут между собой казаки, сидящие на задворинке, в разговоре ямщиков хлопочущих на станции около экипажа проезжающего чиновника. Иногда даже в суде. Степень материально-бытового сближения сибирских казаков и казахов позволяет определить одежда. Традиционным повседневным костюмом сибирских казаков Степного края можно считать бешмет или халат «киргизского покроя», который подпоясывался широкой лентой цветной материи или тонкой опояской. От казахского чапана он отличался только короткими рукавами. Бешмет вместе с шароварами служил одним из главных частей мужской одежды казаков, который они носили в будни и в праздники, даже находясь на службе в отрядах, на лагерных соборах. Женщины-казачки также подвергались «модам киргиз», одеваясь в халаты и шалбары, хотя женский костюм у казачек мало чем отличался от костюмов мещанок. Считая ношение крестьянской одежды для себя зазорным, казачки легко заимствовали одежды казашек. Тесные этно-культурные связи казаков и казахов нашли свое проявление в утвари и отдельных элементах интерьера. В казачьих домах не было лавок, как в крестьянских избах. Весьма широкое распространение у казаков имела кошма. Седло у казаков было обыкновенно киргизского образца не считая форменного. В праздничные дни (масленица, рождество, святки) казаки помимо своих традиционных игр устраивали «пускание байги», казачьи единоборства – борьба на «поясах», аналогичные казахской борьбе «курес», «бой плетьми»–дейді. (Газета «Казачий курьер» №02(90), февраль, март 2012).
Сөйтіп, түйіндей айтсақ, көне түркі тіліндегі «қазақ болу», «қазақ шығып кету» деген тіркестің бүгінде Қазақстан деген дербес мемлекеттің, казактар деп аталатын сословиенің пайда болуына тікелей қатысы болғанын байқаймыз.
