Қилыбай кеңес заманында да ат үстінде болды. Белді қызметтерді атқарып, ауданнан әріге де барып, облыста да дүрілдеп тұрды.
Кеңес құлап, «тұрымтай тұсымен» болғанда Қилекең шыққан «шыңынан» құлдилап кеп кіндік қаны тамған жерін паналап, көпті көргендігінің арқасында оң-солын білмей дағдарған ел-жұртының тізгінін қолына алып, қожалық еткеніне де біраз болған.
Пәлекет ұжымдастыра да білді, істі ілгері жылжыта да білді… Негізі, қара басының қамын қамту жағынан алдына жан салмады.
Қарсы келгенді қағып тастайды. Артынан келгенді теуіп, алдына шыққанды тістеп, жалына жан жуытпады десе де болады.
Әлқиссамды қысқартып, айтарыма көшейін.
Қилыбайға кім-кімнің де қыжылы бар, атарға оғы жоқ, іштен тынып тымсырайғандар біраз.
Солар қауқылдаса келіп, маған: «Бірден-бір айтар адам сізсіз. Сіз айтпағанда, кім айтады! Сізді де талай тақырға отырғызғанын білеміз» деп тақымдап болмаған соң, өзімнің де іштегі қыжылым оянып, олардың ұсынысын қабыл алдым.
Сөзімді «Аузы қисық болса да, бай баласы сөйлесін» деген мақал бар деп бастап, «Әй, Қилыбай, бері қара, біздің де айтарымыз бар!» деп алып, шешінген судан тайынбас, әйда кеп, ит терісін басына қаптайын деп түйдім. Алдымен, өз басыма көрсеткен қорлығын тізімдеп келіп, көпке ортақ қазынаны талан-тараж еткенін жайып салайын. «Иттен ұят кетсе, қазаннан қақпақ кетеді» деп алып, білетін «майлы шелпектерін» шертіп көзіне көк шыбын үймелетейін. «Байлыққа беліңді бекем буынып көзіңді шел басты» деп тікесінен қайырып, «Дәлел ме?! Дәлел керек болса…» деп алып, қаладағы зәулім сарайын, баласы тұрмақ, кеше дүниеге келген немересінің атындағы үй-жайды… қос-қостан қаңтарылған көлік… бәр-бәрін тізіп шығып, сөзімді: «Өзің оңбадың! Адамгершіліктен жұрдай болдың! Үлкенді үлкен, кішіні кіші демедің. Аттылыға жол, ауыздыға сөз бермедің. Кедей-кепшікке құлақ аспадың. Астамшылығың алты қап, алапестігің атан түйеге жүк. Байқа, Қилыбай! Мұндайда көпшілік: «Көріңде өкіргір» деп қияс кетеді» деп, төтесінен тартып бірақ тоқтайын дедім.
– Жегенін желкесінен шығару керек! Айғақтаймыз, тайға таңба басқандай тайқып кете алмайды, – деп жатыр келгендердің бірі.
– Қарызы шаш-етектен. Ортадағы берешегі бел асып кетсе, бір менің бес жүз мыңымды бермегелі бес жылдың жүзі болды.
– Үйіп төккен уәдесі үйме! Қаладағы қызыма үй алып беремін деп, алашағын алып әдірем қаптырғаны бар мені!
– Менің де баламды бастық етемін деген пәтуасы желге ұшқалы қашан.
– Қала маңынан жер алып беремін деген сөзіне сеніп, бар аша тұяғымды алдына салып берген өзіме обал жоқ!
…Ойпыр-ай, «Естімеген елде көп» деген, келгендер осы мәндегі «есепті» сөздерін ағыл-тегіл айтып, алдыдағы жиылыста менің «алғыр» сөз бастауымды өтініп, ретімен өздері де іреп-соятындарына келісіп барып тарқады.
…Содан, ажал аяқ асты… «Апаттан жол үстінде Қилыбай қаза тауыпты» деген суық хабар жетті.
…Қайтейік, ажалға амал бар ма, Қилыбайды шығарып салудың қазасында тұрмыз. Сауап үшін сапқа тұрғандар бірен-саран ғана…
Ауыл молдасы:
– Жамағат, қалың көпшілік, алпыстан асқан шағында бұл дүниеден татар дәмі таусылып Қилыбай көкеміз бақилық болып барады. Сұрарым, ол қандай адам еді? – деп еді, жым-жылас, үнсіздік…
Молдекең жаңағы сұрағына екпін тастай тағы да үш рет қайталап, төңірегіне төңкеріле қарап еді:
– Жақсы адам… – деген сөз жарықшақтанып естілген болды.
– Тірісінде пендешілікпен бере алмаған қарызы бар ма, марқұмның? – деп жатыр молда.
…Үнсіздік…
Молдекеңе де керегі сол, өзі өз болғалы бірінші рет іле-шала айтылатын «Қарызын өтейсіздер ме?» деген сөзді айтпаған күйі «мүрдені алып жүріңдер» деп ишарат жасады…
Менің миымды өткендегі Қилыбай туралы «жетім» сөздер өңмеңдеп алғандікі ме, басым сыздап, көзім қарауытып талықсып құлаппын…
Берік САДЫР
