Соңғы 65 жылда Қазақстан Республикасында қолайсыз, ал, бірқатар өңірлерде дағдарысты экологиялық ахуал қалыптасты. Экологиялық дағдарыс өңірлеріне Семей ядролық полигоны, Арал маңы және Каспий маңы жатады. Жалпы, дағдарыстық экологиялық құбылыстар: атмосфералық ауаның ластануы, жер үсті және жер асты суларының құрғауы мен ластануы; шөлейттену, жердің бұзылуы мен тозуы, топырақтың дегумификациясы мен ластануы, өсімдіктер мен жануарлар санының азаюы, өндіріс пен тұтыну қалдықтарының жинақталуынан болып жатыр.
Қазақстан Республикасының Тұңғыш Президенті Н.Ә.Назарбаевтың «Елді одан әрі газдандыру» 5-ші әлеуметтік бастамасы тапсырмасын іске асыру шеңберінде Ақмола облысының әкімдігі елді мекендерді газдандыру жобаларын іске асыруда. Газ тарату желілері құрылысының II кезеңі бойынша 2020 жылдан бастап «Сарыарқа» магистральдық газ құбыры трассасының бойында орналасқан Аршалы және Целиноград аудандарының 20 елді мекеніне газды тарту 2021 жылы аяқталады. Газ құбырын Көкшетау қаласына жеткізу мәселесі қарастырылуда. Мұның бәрі қоршаған ортаны қорғау тұрғысынан да өте дұрыс.
Статистика комитетінің деректеріне сәйкес, 2019 жылы Ақмола облысының аумағында 174,5 мың жеңіл және 27,3 мың жүк автомобильдері тіркелген. Автокөліктен шығарындыларды азайту мақсатында облыста 14 техникалық қызмет көрсету станциясы жұмыс істейді. Қаланың автобус паркін жаңарту, автомобильдерді газ отынына, электромобильдерге ауыстыру үшін жағдай жасау қажет. Жоғарыда аталған барлық шаралар атмосфералық ауаны сауықтыруға бағытталған.
Айта кету керек, облыста ауаның жергілікті ластануы бар. Мысалы, Аршалы кенті қиыршық тас карьерлерінің жұмысына байланысты шаңға көміліп жатыр. Табиғат қорғау органдарының назарын осы фактіге аударғым келеді. Аймақтың негізгі экологиялық проблемасы топырақтың тозуы және дегумификациясы болып табылады. Біз Ақмола облысының қара және қоңыр топырақтары құнарлылығының қазіргі жай-күйін зерттедік. Нәтижелер 1956 жылмен салыстырғанда қара топырақты топырақтарда қарашіріктің жоғалуы 21, ал, қоңыр топырақтарда 27 пайыз болғанын көрсетті. Бұл 2006 жылғы жағдай. Өкінішке орай, бұл кері процесс жалғасуда. Қарашіріктің ғана емес, сонымен қатар өсімдіктердің негізгі қоректік элементтерінің де төмендеуі байқалады.
Бұл топырақтарда жылжымалы ортофосфор мен азот нитратының мөлшері төмен. Топырақ құнарлылығының төмендеуінің негізгі себебі – органо-минералды тыңайтқыштарды қолданудың төмен деңгейі. 2019 жылы республика бойынша органикалық тыңайтқыштарды тұтыну барлығы 28 келіні құрады (норма 10 т/га). Ауыл шаруашылығы дақылдарының жалпы егіс алаңынан органикалық тыңайтқыштармен өңделген алқаптардың үлесі небәрі 0,3-0,5 пайызды құрайды. Ал, минералды тыңайтқыштар тиісінше бір гектар егістікке 5-6 кг (немесе ұсынылғанның он екінші бөлігі) және егіс алаңының 20 пайызын құрады. Салыстыру үшін Ресейде 45, АҚШ-та 130, Голландияда гектарына 800-900 келі минералды тыңайтқыштар қолданылады. Жайылымдық жерлердің экологиялық жай-күйі де қанағаттанарлық емес, қиыршық тасты, мал аяғымен тапталған. Сонымен қатар, жайылымдардың тозу процесі артып келеді. Мәселен, 1991 жылы республика бойынша толығымен тозған табиғи азықтық алқаптарының ауданы 15 миллион гектарды құраса, қазіргі уақытта 27 миллион гектар және бұл мал басының күрт азаюы кезінде де байқалады. Өкінішке орай, шаруашылықтарда шабындықтар мен жайылымдарды түбегейлі немесе ең болмағанда жер бетінде жақсарту бойынша жұмыстар жүргізілмейді.
2020 жылғы 1 қаңтардағы жағдай бойынша облыс аумағында пайдаланылмайтын ауыл шаруашылығы жерлерінің ауданы 541 мың гектарды құрады. Олар ешқандай өнім бермей, арамшөптер және ауыл шаруашылығы дақылдарының аурулары мен зиянкестері көбейген. Яғни, ауыл шаруашылығы мақсатындағы жерлерді ұтымды пайдалану, топырақ құнарлылығын сақтау және молайту, табиғи жемшөп алқаптарының өнімділігі мәселелері өзекті күйінде қалып отыр. Топырақ құнарлылығын сақтау үшін органо-минералды тыңайтқыштарды қолдану қажет. Бірақ, минералды тыңайтқыштар өте қымбат, агроқұрылымдарға қолжетімді емес, сондықтан, біз топырақ тыңайтқышы үшін өндіріс қалдықтарын қолданудың экологиялық қауіпсіздігі мен экономикалық тиімділігін зерттедік. Атап айтқанда, фосфогипсті енгізу – аймақтық топырақтарда суперфосфат өндірісінің қалдықтары жақсы нәтиже береді. Сондай-ақ, дәнді дақылдарға көмір күлін енгізу жаман нәтиже бермейді. Сонымен қатар, біз ауыл шаруашылығы дақылдары үшін қара топырақты топырақтарда Агробион тыңайтқышын қолдану жүйесін жасадық. Агробиондар өндіріс қалдықтарынан – күл шлактан және техникалық көміртектен өндірілген. Бұл арзан тыңайтқыш жаздық бидайдың, арпаның және майлы зығырдың өнімділігін 50 пайызға, ал, тауарлық картоптың өнімділігін 100 пайызға дейін арттырады.
Облыста қопару және тау жыныстарының үйінділері, қалдық қоймалары, күл үйінділері, көмір және тау-кен қазбаларының карьерлері орналастырылып, бұзылған жерлердің едәуір алаңдары бар. Бірақ, жерді қалпына келтіру нашар. Топырақтың ластануына келетін болсақ, агроқұрылымдардың үздіксіз химияландыруға негізделген дақылдарды өсірудің нөлдік технологиясына шамадан тыс қызығушылығы алаңдатады. Сонымен қатар, тұқымдарды егу алдындағы емдеу фунгицидтермен, егу алдындағы өңдеу және дақылдарды күту – гербицидтермен, тұқымның жетілуін тездету дефолианттармен жүзеге асырылады. Мұндай қарқынды химияландыру топырақта және өсімдік шаруашылығы өнімдерінде пестицидтердің жиналуына әкелуі мүмкін. Біздің ойымызша, агротехникалық әдістерді химиялық әдістермен, бірқатар фермаларда органикалық егіншілікке кезең-кезеңімен көшу қажет. Ең болмағанда, ауыл шаруашылығы мақсатындағы жерлерде экологиялық мониторинг жүргізу қажет.
Ш.Уәлиханов атындағы Көкшетау университетінің ғалымдар тобы 2018 жылы «Бурабай» мемлекеттік ұлттық табиғи паркінің (МҰТП) экологиялық жағдайына кешенді зерттеулер жүргізді. Егер турист тұрғысынан қарайтын болсақ, онда олар ең алдымен таза ауа мен әйгілі көлдерге қызығушылық танытады. Атмосфералық ауаға келетін болсақ, мұнда ауа таза. Сонымен қатар, озонның мөлшері нормадан да асады. Бұл қарағай орманының арқасында. Бірақ, зерттеу нәтижелері көрсеткеніндей, курорттық аймақтың топырағы мен өсімдіктеріндегі жол бойында автомобильдерден шығатын қорғасынның жиналуы байқалады. Біз курорттық аймақта автокөлік қозғалысын шектеу туралы мәселені бірнеше рет көтердік, бірақ, мәселе ашық күйінде қалып отыр. Болашақта қазандық газға ауысса, Щучье-Бурабай курорттық аймағында атмосфералық ауаның жағдайы жақсаруы тиіс.
Көлдердің экологиялық жағдайы үлкен алаңдаушылық тудырады. Қазгидрометтің мәліметтері бойынша, курорттық аймақтағы зерттелген өзендер мен көлдер судың сапасы бойынша 5-ші сыныпқа жатады, Сарыбұлақ өзені, Бурабай, Үлкен Шабақты, Кіші Шабақты, Щучье, Сұлукөл, Қарасье, Жөкей, Майбалық, Текекөл, Қатаркөл көлдерінде бұл жағдай қанағаттанарлық емес деп саналады. Сонымен қатар, бұл су объектілерінің жоғары ластану жағдайлары алаңдатады. Аталған жер үсті суларының ластану себептері мен көздерін анықтау үшін терең зерттеулер қажет. Ақмола облысының 2022-2024 жылдарға арналған экологиялық проблемаларын шешу бойынша жасалған Жол картасына сәйкес Бурабай, Щучье, Қопа көлдерін және Қылшақты өзенін тазарту жоспарлануда.
Қазіргі уақытта докторант К.М.Шүлембаевамен бірге «Бурабай» МҰТП экологиялық жағдайын ЮНЕСКО биосфералық резерваттарының Дүниежүзілік желісінің критерийлері бойынша зерттеу жөнінде ғылыми-зерттеу жұмыстарын жүргізудеміз. Бұл жерде біз алдымызға екі бірдей міндет қойып отырмыз – ұлттық парктің бірегей экожүйелерін сақтау және туризмді дамыту. «Бурабай» биосфералық резерватын құру халықаралық стандарттар бойынша табиғат қорғау іс-шараларын жүргізуге және туризмді тұрақты дамыту үшін жағдай жасауға мүмкіндік береді.
Докторант Е.Жұмаймен бірге «Көкшетау» МҰТП рекреациялық көлдерінің гидрофизикалық және гидрохимиялық қасиеттерін зерттеудеміз. Зерттеу нысандары Зеренді, Имантау, Шалқар көлдері болып табылады. Олар да судың сапасы бойынша 5-ші сыныпқа жатады. Мұнда біз судың ластану индексінің дем алушылар санына тығыз корреляциялық тәуелділігін анықтадық, яғни, жылдар бойынша туристер санының артуымен судың ластану дәрежесі артады. Бұл жағалау аймағының жабдықталмауымен түсіндіріледі. Туризмді тұрақты дамыту үшін инфрақұрылым да дұрыс болуы керек.
Ормандар да назар аударуды қажет етеді. Біз дала аймағында өмір сүріп жатырмыз, бізде орман аз, оларды қорғау керек. Қазақстан Республикасының Президенті Қ.К.Тоқаев Қазақстан халқына Жолдауында жаппай көгалдандырумен айналысуға шақырғаны кездейсоқ емес. Орманның басты жауы – өрттер. 2019 жылы халықтың отты абайсыз қолдану себебінен облыста 49 өрт болды. Қазір де міне, өрт қаупі арта түскен жаз маусымы, сондықтан, адамдар отпен абай болуы керек.
Сонымен бірге, біз барлық жерде табиғатты, жануарлар мен өсімдіктер дүниесін қорғау қағидатын сақтауға тиіспіз. Яғни, табиғатты қорғау тек қорық аймағында ғана емес, барлық жерде де қажет.
Облыстың жануарлар әлемі айтарлықтай әртүрлілігімен ерекшеленеді, оның саны салыстырмалы түрде тұрақты. Мысалы, Ерейментау ауданының аумағында арқарлар мекендейді. Қорғалжын мемлекеттік табиғи қорығының Теңіз көлі ТМД елдері аумағында қоқиқаз ұя салатын жалғыз орын болып табылады. Сондай-ақ, сирек кездесетін және жойылып кету қаупі төнген аң-құстар тізіміне енген жануарлар түрлерінен орман сусары мен құстардың едәуір бөлігі кездеседі, мысалы: бұйра бірқазан, ақбас үйрек, безгелдек, сұңқылдақ аққу, ақбас тырна, сұр тырна, дала бүркіті, ақ құйрықты субүркіт, бүркіт, үкі және басқалары. Сондай-ақ, облыс аумағында ақбөкеннің Бетпақдала популяциясы мекендейді. Аталған түрлерден басқа облыс аумағын бұлан, бұғы, елік, қабан, сілеусін, қасқыр мекен етеді.
Жыртқыштардан түлкі, қарсақ, борсық, жанат тәрізді ит, ақкіс және дала күзені кездеседі. Барлық жерде дерлік қоян мен суырды кездестіруге болады. Ақмола облысының құстар әлемі де алуан түрлі. Бірақ, бөдене, құмсалғыш, қаз, үйрек, тырна, стрепет сияқты құстардың аздаған бөлігі Қазақстаннан тыс жерлерде қыстайды. Тұрақты тұрғындардың ішінде негізінен тауық тұқымдастарынан меңіреу құр, құр және кекілік кездеседі. Азықтың, ұя салатын жерлердің жетіспеушілігі, нашар қорғаныс жағдайлары және басқа да жағымсыз факторлар популяцияның төмендеуіне, кей аң-құс түрлерінің өлуі мен олардың мекенін ауыстыруға әкеледі, ал, өмір сүру жағдайлары жақсарған сайын олардың саны көбейеді.
Халық жануарлар мен құстарды заңсыз атуға бейжай қарамауы керек. Бұл фактілер туралы Орман және жануарлар дүниесін қорғау жөніндегі аумақтық мемлекеттік инспекциясына хабарлау қажет.
Облыста өндіріс және тұтыну қалдықтарының жинақталу проблемасы да бар. Облыс аумағында 130 қатты тұрмыстық қалдықтар (ҚТҚ) үйіндісі жұмыс істейді, оның ішінде 23 ҚТҚ полигонында ғана рұқсат беру құжаттары бар. Облыстың 10 аудан орталығында ҚТҚ полигондары жоқ. Халықты қалдықтарды жинау және тасымалдау қызметтерімен қамту барлығы 44,5 пайызды құрайды.
Ақмола облысының 2021-2024 жылдарға арналған экологиялық проблемаларын кешенді шешу жөніндегі Жол картасына сәйкес Ақкөл қаласы, Аршалы, Қорғалжын, Қосшы, Қоянды кенттерінде ҚТҚ полигондарын салу жоспарланған. Щучинск қаласының ескі полигонын жою, ауылдық округтерде ҚТҚ қалдықтарын уақытша сақтау алаңдарын қарастыру жоспарланған. Біржан сал ауданының ауылдық елді мекендерінде ҚТҚ полигондарын ұйымдастырудың оң тәжірибесі бар, онда ауыл халқын қоқыс жинау қызметтерімен 100 пайызға қамтуға қол жеткізілді.
Спутниктік түсірілім нәтижелері облыс аумағында 1593 рұқсат етілмеген қоқыс үйіндісі табылғанын, оның ішінде биыл 920 қоқыс жойылғанын көрсетті. Стихиялы қоқыс үйінділерін жою жөніндегі жұмыстар алдағы жылдары жалғасатын болады. Бірақ, барлық қиындық олардың қайта-қайта пайда болуында жатыр.
Сөзімізді қорытындылай келе, біздің аймақтың экологиялық жағдайы табиғат қорғау және жергілікті атқарушы органдарға, сондай-ақ, барлығымызға қоғамдық ұйымдар мен халыққа тығыз байланысты екенін атап өткен жөн.
Әбілжан ҚҰСАЙЫНОВ,
биология ғылымдарының докторы, профессор, академик, Ақмола облысы Қоғамдық кеңесінің мүшесі.
