2022 жылғы 16 наурызды жылдың басты саяси күні деп атауға болады. Сол күні Мемлекет басшысы халыққа жыл сайынғы Жолдауын арнады. Жолдауда бүгінгі күні қордаланған түйіндерді шешуге, қоғамдағы орын алған кемшіліктерді түзетуге, дамудың жаңа жолына түсуге бағытталған мәселелер көтерілді. Бұрынғы Жолдаулардан тағы бір ерекшелігі, сайлау жүйесін өзгертуге басымдық берілді.
Биылғы қаңтардағы жағдай елде әлеуметтік те, экономикалық та шешілмеген проблемалар өте көп екенін көрсетті, ендігі жерде және ешкім бұл тәртіпсіздіктердің қайталанғанын қаламайды. Соған орай ел Президенті Қасым-Жомарт Тоқаев жүйелі реформалар мен саяси трансформация жүргізу қажеттігі туралы мәлімдеді.
2019 жылдан бастап Президент кезең-кезеңімен саяси реформалардың төрт бағытын жүргізді. Олардың барлығы демократияландыруға және халық пен билік арасындағы байланысты нығайтуға бағытталған. 2019 жылы парламенттік оппозиция институтын енгізу қолға алынды. 2020 жылы ауыл әкімдерін тікелей сайлау өткізу туралы шешім қабылданды. 2021 жылы Парламент Мәжілісіне саяси партиялардың өту шегін 7 пайыздан 5 пайызға дейін төмендетті, сайлау тізімдерінде әйелдер мен жастар үшін 30 пайыз квота туралы норма енгізілді.
Мемлекет басшысы жария еткен саяси реформалардың бесінші пакетінде бірқатар жаңа бастамалар бар. Қ.Тоқаев елдегі басқару формасын өзгертіп, Парламентке көбірек өкілеттік беруді ұсынды. «Бізге Қазақстан дамуының саяси моделін қайта құру бойынша сындарлы қадамдар қажет. Бұл, ең алдымен, суперпрезиденттік басқару формасынан күшті парламенті бар президенттік республикаға түпкілікті көшу үшін керек» деді Қасым-Жомарт Тоқаев. Оның пікірінше, мұндай жүйе билік институттарының оңтайлы тепе-теңдігіне қол жеткізеді және елдің тұрақты дамуына ықпал етеді. Партиялық емес кандидаттарға елдің саяси өміріне белсене қатысуға мүмкіндік берілмек. Қасым-Жомарт Тоқаев Сенатқа да назар аударды. Оның құрамын әртараптандыру қолға алынады. Ол үшін Қазақстан халқы Ассамблеясы төменгі палатадан жоғарғы палатаға ауыстырылмақшы. Бірақ, ең бастысы заң жобаларын қабылдау тетігі өзгерді. Сенаторлардың орнына мұны мәжілісмендер жасамақ.
Енді Сенат Мәжілістің өзі қабылдаған заңдарды мақұлдау немесе мақұлдамау құқығына ие болады. Бұл, әрине, саяси тұрғыдан өте маңызды болса, демократиялық тұрғыдан өте ерекше реформа.
Қасым-Жомарт Тоқаев сондай-ақ, Мемлекет басшысы қызметінде болған кезінде қандайда бір партияға мүше болуға заң жүзінде тыйым салуды ұсынды. Бұл саяси бәсекелестікті арттырып, елдегі барлық партиялардың дамуы үшін тең жағдайды қамтамасыз етеді деп есептейді ол. Президент ұсынған партиялық жүйені реформалау жөніндегі шаралар партияларды тіркеу рәсімін айтарлықтай жеңілдетуге бағытталған. Атап айтқанда, Мемлекет басшысы саяси партияларды тіркеу шегін 4 есеге – 20 мыңнан 5 мың адамға дейін төмендетуді ұсынды. Өңірлік өкілдіктерді үш есе, 600-ден 200 адамға дейін азайту жоспарлануда. Сонымен қатар, маңызды жаңалық – партиялар құру үшін азаматтардың бастамашыл топтарының санын үштен бір бөлікке дейін, 1000-нан 700 адамға дейін қысқарту. Ұсынылған шаралар уақтылы болып табылады, өйткені қазіргі Қазақстанда жаңа саяси партияларға қоғамдық сұраныс қалыптасты. Ал, оларды тіркеудің қазіргі жүйесі тіркелуге мүмкіндік бермейді.
Тағы бір маңызды жаңалық, елде Конституциялық сот пайда болады. Әрбір қазақстандық көмекке жүгіне алады. Ал, инстанцияның өзі Конституциялық Кеңестің баламасы болуға тиіс. Айырмашылығы, кеңеске тек мемлекеттік органдар ғана сұраныстар жібереді.
Бұдан былайғы демократиялық өзгерістер туралы айта келіп, Президент өзінің құрамы жағынан ауқымды жаңа Ұлттық құрылтай қоғамдық институтын құру қажеттігін атап көрсетті. Бірлестік құрамында барлық өңірлердің өкілдері, кейбір депутаттар, Қазақстан халқы Ассамблеясы мүшелері, белгілі қоғам қайраткерлері, бизнес өкілдері және басқа да азаматтар болады.
Президенттің жеке блогы геосаяси жағдайдың Қазақстан экономикасына әсеріне арналды. Республикаға бір мезгілде экономикалық реформаларды өте қарқынды жүргізу қажет болады. Егер жарияланған саяси реформалардан кейін экономика реформалары, атап айтқанда меншік құрылымы жоспарланса, жаһандық компаниялардың, қытай компанияларының халықаралық бизнесінің рөлі күшейеді және тек шикізат секторының ғана емес, сонымен қатар, өндірістік сектордың дамуы кеңейеді деп күтуге болады.
Қасым-Жомарт Тоқаев Ұлттық валюта – Теңгенің тұрақтылығын қамтамасыз ету қажеттігін айтты. Оның айтуынша, санкциялық текетірес елеулі шығындарға алып келеді, жағдай сағат сайын өзгеріп отырады. Соның салдарынан әлемдік нарықтарда белгісіздік пен турбуленттілік артып, сауда тізбектері құлдырауда. Дегенмен, Тоқаевтың пікірінше, қазақстандықтарда үрей туғызуға ешқандай себеп жоқ. Республикада ауқымды дағдарыстан шығу үшін барлық қажетті резервтер мен құралдар бар.
Өзгерістер республика картасында да пайда болады:. Қазақстанда облыстар саны артады. Өңірлер саны 20-ға дейін өседі. Жаңа әкімшілік-аумақтық бірліктерді енгізу – өңірлік дамудағы сәйкессіздіктердің теріс салдарын еңсеру бағытындағы қадам. Мәселен, қазіргі Шығыс Қазақстан облысы аумағының бір бөлігі орталығы Семей қаласында орналасқан Абай облысына жатқызылатын болады. Қазіргі Қарағанды облысының аумағында орталығы Жезқазған қаласында орналасқан Ұлытау облысы пайда болады. Алматы облысы екі дербес әкімшілік-аумақтық бірлікке – орталығы Талдықорғандағы Жетісу облысына және Орталығы Қапшағай қаласы болатын Алматы облысына бөлінеді. Жұртшылықтың қолдауымен ел Президенті Д.А.Қонаевтың құрметіне Қапшағай қаласының атауын өзгертуге өз келісімін білдірді, оның еңбегі қазақстандықтардың үлкен құрметіне бөленген. Осындай қайта құрулардың тарихи және белгілі бір дәрежеде киелі мәнімен қатар, жаңа облыстардың қалыптасуы өңірлік дамуға оң әсер етуге қабілетті. Қарағанды облысының қазіргі Ұлытау ауданының аумағында екі моноқаланың – Жезқазған және Сәтпаев қалаларының орналасқаны белгілі. Облыс орталығы болуға тиіс Жезқазған қаласында 2015-2020 жылдары халықтың табиғи өсімінің төмендеуі, көші-қон кемуі байқалды. Бұрынғы Жезқазған облысының орталығы болған қаланы қайта облыс орталығына айналдыру Жезқазған қаласының әлеуметтік-экономикалық дамуына, оның тұрғындарының өмір сүру сапасын жақсартуға оң әсерін тигізеді. Сәтпаев қаласы да дамып, жаңа серпін алуға тиіс. Сондай-ақ, Қарағанды облысы аумағы бойынша елдің ең ірі өңірі болып табылатынын атап өткен жөн. Елді мекендер арасындағы ұзақ қашықтық, әрине, аймақты басқаруды қиындатады. Қазіргі Алматы облысы шеңберінде қайта бөлу халықтың саны мен тығыздығы тұрғысынан аумақтарды теңдестіруге мүмкіндік береді.
Өңірлердің шаруашылық және қаржылық дербестігі өңірлерге қажеттілікке қарай өз бюджетін қалыптастыруға және пайдалануға, даму бағдарламаларын әзірлеуге және сол арқылы өз өңірлеріндегі инфрақұрылымдық, өндірістік және әлеуметтік проблемаларды шешуге мүмкіндік береді. Болашақта жаңа салалар ел экономикасы өсуінің жаңа «нүктелеріне» айналуы және халықтың өмір сүру сапасы мен деңгейін арттыруы тиіс. Бұл өңірлер тұрғындарының білім беру, денсаулық сақтау және мәдениет салаларындағы негізгі игіліктермен қамтамасыз етілуінің деңгейі жетіле түспек.
Осылайша реформаларды іске асыру елдегі қоғамдық процестерге, көпполярлы партиялық жүйенің қалыптасуына оң ықпал етеді, орталықта да, жергілікті жерлерде де шешім қабылдау процесінде азаматтық белсенділікті ынталандырады, құқық қорғау саласын күшейтеді, әкімшілік-аумақтық құрылымды оңтайландырады. Атап айтқанда, Президенттің жақын туыстары үшін квазимемлекеттік сектордағы саяси мемлекеттік қызметшілер мен басшылар лауазымдарына орналасуға тыйым салу туралы бастама отбасылық-рулық басқару тәуекелдерін теңестіруге және елдің болашақ көшбасшылары үшін жаңа этикалық стандарттар белгілеуге арналған.
Жолдауда азаматтарды толғандыратын көптеген мәселелер айтылды. Олардың барлығы өзекті және өткір. Биылғы Жолдау барлығымызға дамудың жаңа серпінін бергеніне, халықтың және мемлекетіміздің игілігі үшін белсенді іс-қимылдарға одан әрі бірігуге бастайтынына сенімдімін. Онда қойылған міндеттерді жүзеге асыруға А.Мырзахметов атындағы Көкшетау университетінің профессорлық-оқытушылық ұжымы өздерінің лайықты үлестерін қосатынына сенім мол.
Сағынтай ЕЛУБАЕВ,
Қазақстан Республикасы Ұлттық Ғылым академиясының академигі, А.Мырзахметов атындағы Көкшетау университетінің ректоры.
