Адам денсаулығы 10-20 пайыз тұқым қуалауылыққа, 10-20 пайызы қоршаған ортаның жағдайына, 8-12 пайызы денсаулық сақтау деңгейіне және 50-70 пайызы өмір салтына байланысты екені бұрыннан белгілі.
Салауатты өмір салты – бұл дұрыс тамақтану, спортпен шұғылдану, алкоголь мен темекі шегуден бас тарту және тағы басқалар. Қатаю маңызды рөл атқарады.
Қатаю – дененің суыққа және жұқпалы ауруларға төзімділігін арттыру үшін физикалық экологиялық факторларды қолданудың ғылыми негізделген жүйесі.
Шынығу – дене тәрбиесінің міндетті элементі, әсіресе, жастар үшін өте маңызды, өйткені ол денсаулықты нығайту, өнімділікті арттыру, әл-ауқатты, көңіл-күй мен сергектікті жақсарту үшін өте маңызды. Дененің әртүрлі метеорологиялық жағдайларға төзімділігін арттыру факторы ретінде қатаю ежелгі дәуірден бері қолданылып келеді.
Кез-келген жетілдіру – бұл ұзақ жаттығу. Сондықтан, қатайту – бұл дененің қорғаныс күштерін жаттығудың бір түрі, оларды уақтылы жұмылдыруға дайындау.
Қатаю емделмейді, бірақ, аурудың алдын алады және бұл оның маңызды профилактикалық рөлі. Тәжірибелі адам жылу мен суыққа ғана емес, сонымен қатар, дененің қорғанысын әлсірететін сыртқы температураның күрт өзгеруіне де оңай төзеді.
Ең бастысы, қатайту кез-келген адам үшін қолайлы, яғни, физикалық даму дәрежесіне қарамастан кез-келген жастағы адамдар оны жасай алады. Қаттылық дененің өнімділігі мен төзімділігін арттырады.
Қатайту процедуралары эмоционалды саланың жағдайын қалыпқа келтіреді, адамды ұстамды, теңгерімді етеді, күш береді, көңіл-күйді жақсартады. Йогистердің пікірінше, қатаю дененің табиғатпен бірігуіне әкеледі.
Қатаюдан медициналық бұрмалар жоқ, тек жедел фебрильді аурулар болуы мүмкін. Қатайту процедуралары әлсіреген адамдарға қарсы емес деген терең қате пікір. Медицина қызметкерінің міндеті – бұл процедураларды әр адамға жеке таңдау және мөлшерлеу. Бірқатар ережелерді сақтау қажет: жыл мезгілдерінің барлығында, үзіліссіз қатайту процедураларын жүйелі қолдану. Тітіркендіргіш әсер дозасын біртіндеп арттыру. Адам ағзасының жас және жеке ерекшеліктерін ескеру. Барлық қатайту процедуралары жағымды эмоциялар аясында жүргізілуі керек.
Осы ережелерді бұзу қатайту процедураларынан оң әсердің болмауына, кейде нейроэндокриндік жүйенің гиперактивтілігіне және оның кейіннен сарқылуына әкеледі. Шынықтыру шаралары жалпы және арнайы болып бөлінеді. Жалпыға күннің дұрыс режимі, дұрыс тамақтану, дене шынықтыру кіреді. Арнайы қатайту процедураларына ауамен (ауа ванналары), күн (күн ванналары) және сумен (су процедуралары) және т.б. қатайтуға жатады.
Мектеп оқушыларының рационалды тамақтануы
Оқушының дұрыс тамақтануын қамтамасыз ету олардың дұрыс үйлесімді дамуының жетекші шарттарының бірі болып табылады. 7 жастан 17 жасқа дейінгі мектеп кезеңі қарқынды өсу процестерімен, сүйек қаңқасы мен бұлшықеттердің ұлғаюымен, метаболизмнің күрделі қайта құрылуымен, эндокриндік жүйенің, мидың белсенділігімен сипатталады. Бұл процестер адамның соңғы жетілуіне және қалыптасуына байланысты.
Мектеп жасындағы балалардың тамақтануында ақуызға бай тағамдар үлкен орын алуы керек: жұмыртқа, ет, балық, жаңғақтар, сұлы, қарақұмық. Күн сайын мектеп мәзірінде сүт және қышқыл сүт өнімдері (сүзбе, йогурт, сүт), жұмыртқа, Ет және балық өнімдері қажет. Өнімдерді таңдағанда, балаларға оңай сіңетін тамақ қажет деп санауға болмайды, өйткені олардың ас қорыту шырындарының сіңіру қабілеті әлсіз. Сүт өнімдері минералдардың, дәрумендердің, ақуыздардың негізгі көзі болып табылады. Ас қорытуға жағымды әсер ететін ашытылған сүт өнімдеріне артықшылық беру керек.
Әсіресе, егер бала дисбактериозбен ауырса және бүкіл сүтке төзбеушілік болса. Сүт қышқылы және қышқыл сүт өнімдеріндегі басқа бактерицидтік заттар патогендік микробтардың өсуін тежейді. Мысалы, ыстық уақытта «Бифидок» сусынын қолдану дисбиоз ауруының төмендеуіне әкеледі. Нанды қара бидай немесе кебекпен жеген жақсы, өйткені, оның құрамында ақ нанға қарағанда 30 пайыз көп темір, екі есе көп калий және екінші көп магний бар. Көкөністер дәрумендер мен минералдардың қажетті көзі болып табылады. Диетада 50 пайызға дейін шикі көкөністер мен жемістер болуы керек. Көкөністер мен жемістерді әрдайым қосып, тамақтанар алдында тұтыну керек, бірақ кейін емес екенін есте ұстаған жөн.
Тамақтанғаннан кейін жемістер мен көкөністерді жеу тамақ массасының ұзаққа созылуына ықпал етеді, ашыту процесін күшейтеді, бұл кейіннен ас қорыту жүйесінің созылмалы ауруларына әкелуі мүмкін. Оқушыны толыққанды таңғы аспен қамтамасыз етуге көп көңіл бөлу қажет. Таңертең баланың денесі энергияны көп жұмсайды, сондықтан таңғы ас құрамында энергия шығынын жабу үшін жеткілікті мөлшерде қоректік заттар мен калория болуы керек. Онда міндетті түрде ыстық тағам, сүзбе, жұмыртқа, ет, жарма болуы керек. Түскі асқа көкөністердің, оның ішінде шикі көкөністердің ең көп саны кіруі керек. Кешкі ас негізінен сүт, жарма, көкөніс, сүзбе және жұмыртқа тағамдарынан тұрады, ұйықтар алдында ет немесе балық тағамдары ұсынылмайды, өйткені, ақуызға бай тағам баланың жүйке жүйесіне әсер етеді және баяу қорытылады.
Сонымен қатар, балалар тыныш ұйықтайды және түнде нашар демалады. Балық және теңіз өнімдері – бұл пайдалы тағам. Балық ақуызы жақсы сіңеді, біздің жасушалар содан жасалады. Майлы балық түрлерінде (лосось, майшабақ, сардина) артық майды жағатын Омега-3 және Омега-6 май қышқылдары бар. Кез-келген балықта көптеген дәрумендер мен минералдар бар. Көкөністер – бұл өмірді ұзарту. Көкөністерде талшық пен пектин бар, олар ас қорыту процестерін қалыпқа келтіруде маңызды рөл атқарады. Біздің денсаулығымыз бен ұзақ өмір сүруіміз ас қорыту жүйесінің қалай жұмыс істейтініне байланысты.
Көкөністердегі ақуыз мөлшері аз, бұршақ дақылдары қоспағанда (бұршақ, соя), олардың құрамында амин қышқылдарының құрамы бойынша жануарлар ақуызына жақын ақуыздың 20 пайызын құрайды. Көкөністер сонымен қатар, минералдар, органикалық қышқылдар, эфир майлары, ұшпа, таниндер және басқа заттардың көп мөлшерін қамтиды. Көкөністердің көпшілігінде калий тұздары, микроэлементтер (темір, мыс, кобальт, мырыш және т.б.) бар. Сондықтан, ағзаға тіршілік ету үшін қажет. Жемістердің пайдалы екені бәрімізге білгілі.
Бронх демікпесінің бастапқы және қайталама профилактикасы
Демікпенің алдын алу деп аурудың және демікпемен ауыратын адамдарда өршудің алдын алу (қайталама алдын-алу) болып табылады.
Бастапқы профилактиканың мақсаты – астманың алдын алу.
Қайталама алдын алудың мақсаты – ауруы бар адамдарда астманың алдын алу және демікпемен ауыратын науқастардың жағдайы мен өлімінің алдын алу деген сөз.
Бронх демікпесінің алғашқы алдын алу жоғары қауіпті топтағы адамдарға (ең алдымен балаларға) жүргізілуі керек.
Оларға келесі адамдар кіреді:
- аллергиялық реакциялар мен ауруларға, ең алдымен тыныс алу жүйесінің аллергиялық ауруларына тұқым қуалайтын бейімділігі бар,
- атопиялық дерматит белгілерімен,
- круптың қайталанған эпизодтарымен,
ЖРВИ кезінде бронх обструктивті синдром белгілерімен.
Бронх демікпесінің алғашқы алдын алу шаралары:
- жүктілік кезінде ананың кәсіби зияндылығын жою;
- жүктілік кезінде темекі шегуді тоқтату;
- жоғары аллергенді және гистаминолибераторлық белсенділігі бар өнімдерді шектейтін жүкті, бала емізетін әйелдің ұтымды тамақтануы;
- жүктілік кезінде анада және балада жедел респираторлық вирустық инфекциялардың алдын алу;
- жүктілік кезінде дәрі-дәрмекпен емдеуді қатаң көрсеткіштермен шектеу;
- баланы ана сүтінен айырмау;
- аэроаллергендерге экспозицияны азайту;
- пассивті темекі шегуді тоқтату;
- физикалық сауықтыру, қатайту әдістерін қолдану;
- тұрмыстағы химиялық агенттермен байланысын азайту;
- қолайлы экологиялық жағдай жасау.
Бронх демікпесінің өршуінің қайталама алдын алу мыналарға негізделген:
созылмалы өкпе инфекциясымен, синуситпен және т.б. күресу, аллергенмен байланысты жою. Тұрмыстық демікпе жағдайында науқас тұрған үй-жайларды ылғалды тазалауды мүмкіндігінше жиі жүргізу, шаңның барлық коллекторларын (кілемдер, сарайлар, ескі жиһаз) алып тастау, оның тұншығу ұстамаларын тудыратын жабық өсімдіктермен, үй жануарларымен және т.б. байланысын болдырмау қажет. Сондай-ақ, күн ыстық немесе аязды ауа-райында төсек-орындарды ашық ауада үнемі желдету ұсынылады. Бронх демікпесі бар науқастардың пәтерлерінде аквариумдарды сақтау ұсынылмайды, өйткені, құрғақ балық тамағы (дафния) аллергенді белсенділікке ие. Құстардың қауырсындарының аллергендеріне сезімталдығы анықталған науқастарда жастықтарда толтырғыш материал ретінде синтепон немесе ұқсас жасанды материалдарды қолдану ұсынылады.
Саңырауқұлақ бронх демікпесі көбінесе көгерген саңырауқұлақтарға сенсибилизациядан туындайтындығына байланысты, демікпенің осы клиникалық нұсқасының өршуінің алдын алу шаралары жүйесінде тұрғын үй-жайлардағы шамадан тыс ылғалдылық пен көгеру ошақтарын жою өте маңызды. Тозаң бронх демікпесі бар науқастарда себептік өсімдіктердің тозаңымен байланысын азайтуға серуендеуді шектеу, тұрғын үй-жайларды кондиционерлеу арқылы, ал тозаң бронх демікпесінің ауыр ағымы жағдайында себептік өсімдіктердің гүлдену кезеңі аяқталған немесе әлі басталмаған климаттық аймақтарға уақытша көшу арқылы қол жеткізуге болады. Бронх демікпесі бар науқастардың тамақтануынан аурудың өршуінің дәлелденген себебі болып табылатын тамақ өнімдері алынып тасталуы тиіс. Тұншығу ұстамаларын немесе басқа да аллергиялық көріністерді туындатқан дәрілік препараттарды қолданудан толық алып тастауға жатады.
Дененің жалпы қатаюын жүргізу (жыл бойы ашық ауада ұйықтау). ЖРВИ-мен сырқаттанушылықты төмендету бойынша шаралар кешенін пайдалану қажет. Ауыр демікпесі бар науқастарда ЖРВИ-дің алғашқы симптомдарында бронходилататорларды қолдануды және кортикостероидтарды жалғастыру қажет.
Өзіне-өзі массаж жасау
- тыныс алу гимнастикасы (Бутсико бойынша беттік тыныс алу, Стрельникованың пародоксальды гимнастикасы, небуляторларды пайдалану және т. б.),
- акупунктура бойынша рәсімдер,
- күшті алкогольді ішімдіктерді диетадан шығару,
темекі шегуден толық бас тарту.
ЖИТС дегеніміз не?
Егер АИТВ-мен емдеу жүргізілмесе, ол әрдайым иммундық жүйені әлсіретеді. Нәтижесінде дене өмірге қауіп төндіретін бір немесе бірнеше ауруларға осал болады, олар әдетте сау адамдарға әсер етпейді. АИТВ-инфекциясының бұл кезеңі СПИД немесе иммун тапшылығы синдромы деп аталады. Иммундық жүйе неғұрлым көп зақымдалған болса, оппортунистік инфекциялар салдарынан өлім қаупі соғұрлым жоғары болады.
Сарапшылар «СПИД» терминін 1980 жылдардың басында, АИТВ ашылғанға дейін, иммундық жүйені күшті басу синдромын сипаттау үшін қолдануға келісті. Бүгінгі таңда ЖИТС АИТВ инфекциясы мен аурудың дамуының кейінгі кезеңі болып саналады.
Емдеу болмаған жағдайда АҚТҚ-ның ЖҚТБ-ға даму уақыты әдетте 8-10 жылды құрайды. Сонымен қатар, инфекцияның пайда болуы мен симптомдардың пайда болуы арасындағы алшақтық өзгереді – бұл, әдетте, қан құю арқылы жұқтырған адамдарда және науқас балаларда қысқа болады. АИТВ-инфекциясының дамуының табиғи тарихын өзгертетін факторларды аурудың дамуын анықтайтын «кофакторлар» деп атайды. Генетикалық факторларды, жасын, жынысын, берілу жолын, темекі шегуді және басқа да жұқпалы ауруларды қоса алғанда, әртүрлі ықтимал коэффициенттермен зерттелді. Егер АИТВ инфекциясы кейінгі жаста болса, аурудың тезірек дамитыны туралы негізделген мәліметтер бар.
Қазіргі жағдайда АҚТҚ-ның алдын алуды күшейту арқылы адам өмірінің сақталуын және экономиканың қалыпты жұмыс істеуін қамтамасыз ету үшін індетті «тоқтатуға» мүмкіндік бар.
Алдын алу деңгейлері:
Жеке деңгей – бұл адамның денсаулығын сақтау мақсатында жеке адамға бағытталған әсер.
Отбасылық деңгей (тікелей қоршаған орта деңгейі) – қоршаған ортаның өзі қауіпсіз сипатта болатын және денсаулық құндылықтарын қалыптастыруға, өзіне қамқорлық жасауға көмектесетін жағдай жасау мақсатында адамның отбасына және оның жақын ортасына (достары және адаммен тікелей өзара іс-қимыл жасайтындардың барлығы) бағытталған.
Әлеуметтік деңгей – әлеуметтік жағымсыз (қауіпті) тәжірибелерге қатысты қоғамдық нормаларды өзгерту мақсатында жалпы қоғамға әсер ету.
ВИЧ саласындағы маңызды іс-әрекеттермен
* Адам құқықтарын насихаттауды, қорғауды және құрметтеуді қамтамасыз ету және кемсітушілікті жою және стигмамен күресу үшін шаралар қабылдау.
* Басқару органдарын, үкіметтік емес ұйымдарды, діни ұйымдарды, білім беру секторын, бұқаралық ақпарат құралдарын, жеке сектор мен кәсіподақтарды қоса алғанда, қоғамның барлық секторларында басшылықты дамыту және қолдау.
* АИТВ-мен өмір сүретін адамдарды алдын алуда айқын қажеттіліктерді қанағаттандыруға бағытталған алдын алуды әзірлеу, іске асыру процесіне тарту.
* Мәдени нормалар мен өкілдіктерді есепке алу, олардың алдын алу бойынша күш-жігерді қолдаудағы негізгі рөлін және олардың АИТВ-ның таралуына ықтимал әсерін мойындау.
* Ерлер мен ұлдарды тарту арқылы әйелдер мен қыздардың осалдығын төмендету үшін гендерлік теңдікке ықпал ету және гендерлік нормалар мен қатынастарды ескеру.
* АИТВ-ның қалай берілетіні және инфекцияның қалай алдын алуға болатындығы туралы білім мен ақпараттың кең таралуы.
* АИТВ алдын алу және жыныстық және репродуктивті денсаулықты қорғау арасындағы өзара байланысты дамыту.
* Алдын-алу, күтім және емдеу бойынша барлық күш-жігердің аясында қауымдастықтар арқылы жүзеге асырылатын жауаптарды жұмылдыру процесін қолдау.
* Халықтың негізгі зардап шеккен топтары мен жіктерінің АИТВ-ның алдын алуға қажеттіліктерін қанағаттандыруға бағытталған бағдарламаларды іске асыруға жәрдемдесу.
* Барлық секторларда, әсіресе, денсаулық сақтау және білім беру салаларында қаржылық, кадрлық және институционалдық әлеуетті жұмылдыру және арттыру.
* АИТВ-ның алдын алу бойынша тиімді және дәлелдемелерге негізделген шараларды жүзеге асыру жолындағы кедергілерді жою үшін құқықтық шеңберлерді талдау және реформалау, стигма мен кемсітушілікке қарсы күрес және АИТВ-мен өмір сүретін, АИТВ-ға осал немесе АИТВ жұқтыру қаупі бар адамдардың құқықтарын қорғау.
* Алдын алудың жаңа технологияларын зерттеуге, әзірлеуге және насихаттауға жеткілікті инвестицияларды қамтамасыз ету.
Материалды дайындаған Ұлпан АМАНБАЕВА,
Ақмола облысы бойынша салауатты өмір салтын қалыптастыру орталығы
«Astana Clinic» серіктестігінің басшысы.
