«Рухани жағыру» бағдарламасы мен Н.Назарбаевтың «Ұлы даланың жеті қыры» атты іргелі мақаласын іске асыру шеңберінде Ақмола облысының мәдениет, архивтер және құжаттамалар басқармасының Ақмола облыстық тарихи-өлкетану музейінің ғылыми қызметкерлері, Ақмола облысы әкімдігінің қолдауымен, музей тарих және мәдени ескерткіштерге археологиялық және ғылыми –қалпына келтіру жұмыстарын жүзеге асыру мемлекеттік лицензиясын алған 2018 жылы «Зеренді ауданы Қошқарбай шатқалының қола дәуіріндегі археологиялық ескерткіштері» жобасы бойынша жұмысын бастады.
Міне, бүгінде бұл музей қызметкерлеріне өңіріміздің тарихында жаңа беттерді ашуға ерекше мүмкіндік береді. Осы жаңалықтардың бірі — Қошқарбай шатқалы аумағындағы ежелгі металлургияның орталығы. Археолог-ғалымдар Қошқарбай шатқалын кезекті зерттеу кезінде осындай қорытындыға келді. Қошқарбай шатқалы Көкшетау қаласынан алыс емес жерде, Зеренді ауданының көркем жерлерінің бірінде орналасқан және тарихи-мәдени мұра нысандарын оқшаулауға арналған ерекше орын. Шағалалы өзенінің салыстырмалы түрдегі қысқа алқабында (шамамен 25 км) тас дәуірінен бастап қазіргі этнографиялық кезеңге дейінгі 250-ден астам археологиялық ескерткіштер жинақталды.
Көрсетілген ауданда олар әр түрлі диаметрлі, солтүстік-батыс бағытында сызық бойымен созылған әдеттен тыс қазаншұңқырларды (9 дана) тапты. Тереңірек қарасақ, шұңқырлар тастардың дөңгелектелген сұлбалары болып шықты, олардың сыртқы жағы балшықпен қапталған, шамасы, жылуды жақсы сақтау үшін арнайы жасалған. Ішіне салынған тас балқытылған, бұл жоғары температураны көрсетеді, қалыңдығы 30 см-ден асатын қалау (кірпіш және сылақ) бар, ал бетінде тас пен әктас қалпақшасы бар. Барлық көрсеткіштер бойынша ол ежелгі пешке ұқсайды.
Сонымен қатар, айналаны тексеру кезінде жанып кеткен тастар мен мәрмәр кеңінен табылды. Екі кішкентай ойық, арбалардың іздері сақталды, осылайша дайын өнімді шығарып тастаған сияқты. Осы жерден екі жүз метрдей жерде шағын кен шығарылатын орын табылды, бұл жерде барлық белгілер бойынша ежелгі қоныстанушылар шикізат өндірді. Тағы оңтүстікке қарай 20 метр жерде ошақ, көтергіш материал (жер бетінде жатқан артефактілер) — тас диск, сірә, кетпеннің үзіндісі, қайрақ тас- жануыштың қалдықтары табылды.
Алғашқы зерттеулердің нәтижелеріне сүйене отырып, бұл аумақта қола дәуіріндегі қоныс болған, яғни металлургтер колониясы болды деген болжам жасауға болады. Бұл жердің ерекшелігі — жақын жерде ағып жатқан өзен және кендердің жақын орналасуы ежелгі болат құюшылардың бұл орынды таңдаған себебін түсіндіреді. Пештердің айналасындағы тас көмір қалдықтары мен күйдірілген тастардың болуы бұл жердің қола дәуірінде металл өндіру орталықтарының бірі болғандығын дәлелдейді. Кейінгі қола дәуіріндегі Еуразия металлургиялық провинциясы жүйесінде мыс пен қола өндірушілерінің маңыздылары Қазақстанның тау-кен металлургиялық орталықтары болды.
Ғалымдардың айтуынша, бұл аумақты адамдар мезолит дәуірінде, шамамен 10 мың жыл бұрын мекендеген. Ежелгі адамдар үшін бұл алқап балық аулауға, аң аулауға және терімшілікпен айналысуға тамаша орын болған. Ол желдерден жабық жерлерде орналасып, таулардағы және олардың бойындағы орман өсімдіктері тұрғын үй мен жерлеу құрылыстарын салудың қоры болды. Жерлеу құрылыстарының формалары әр түрлі: қарапайым шұңқырлардан бастап алып қабірлерге дейін кездеседі.
Қорымдардың түрлері: топырақтармен тұрғызу арқылы ерекшеленген қорғандар, және арнайы тұрғызылмаған топырақтар.
Қазіргі уақытта табылған жерде барлау жұмыстары жүргізілді. Енді топырақтың жайғасуын анықтау үшін гео-сканерлеу кешенін жүргізу қажет.
