Қазіргі таңда елімізде Мемлекет басшысы Н.Ә.Назарбаевтың «Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру» атты бағдарламалық мақаласы негізінде күрделі де құнды бастамаларды іске асыру жұмыстары жүйелі жүргізіліп келеді. Соның бірі – қазақ әліпбиін латын графикасына көшіру болып табылады. Жаңа әліпбиге көшу – жаңа мүмкіндіктерге жол ашатыны сөзсіз.
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаев 2018 жылдың 20 ақпанында латын графикасына негізделген қазақ алфавитіне қайтадан өзгеріс енгізгені елді елең еткізбей қоймады. Бұл әліпбидің алдыңғысынан ерекшелігі мен артықшылығы апострофтардың жоқтығы болып табылады. Себебі, апостроф қолдану арқылы жазылған сөздерді ғаламторда пайдалану қиынға түсетінін байқадық. Мысалы, a`debiet (әдебиет) деп жазар болсақ, ғаламтор оны «а» және «дебиет» деп іздеуі мүмкін. Сондай-ақ, интернет желісін қоя тұрып, қарапайым көркемдік-эстетикалық жағы ойландырмай қоймайды.
Бұрынғы нұсқаның кемшілігі қазіргі нұсқаның артықшылығын тайға таңба басқандай көрсетіп отыр. Олай ойлауымызға себепші болып отырған жағдай, апострофты әріптердің орнына акуттардың (әріп үсті штрих) қолданылуы. Бұл эстетикалық жағынан қарағанда, өте ыңғайлы, әрі жинақы көрінеді. Мысалы, А` – Á (Ә), N` — Ń (Ң) қарап отырсаңыз, апострофты «ә» мен «ң» әріптері көп орын алады, ал акутты нұсқалары әлдеқайда аз орын алады. Сол себепті де ә, ғ, ң, ө, ү, у әріптерінің жазылуы көңілге қонымды. Ал і, и, й әріптерінің жағдайы не болмақ? Бұл әріптерді бір-бірінен қалай ажыратамыз? Мұндайда «и» және «й» жағдайы түсінікті, фонетикалық жағынан дау тудырмайды, эстетикалық жағымен де келісуге болады, бірақ «і» әрпінен қалай ажыратамыз, әсіресе, үлкен әріптерді. Тіпті мына пікірді жазу барысында кириллицадағы «і» әрпін латын графикасымен қалай жазарымызды білмей қалдық. Классикалық латын әліпбиінде нүктесіз «і» жоқ екен. Сондықтан, қазақ тілінің «І» әрпін латын жазуындағы акутты «ĺ» әрпімен алмастыруды ұсынар едік. Ал, диаграфтық «sh» «ch» таңбалары қала бергені жөн.
Соңғы үлгідегі әліпби негізінде өз басым көптеген тәжірибелер өткіздім. Мәселен, мемлекеттік тілде іс қағаздарын жүргізу пәнінде студенттеріме латын графикасына негізделген әліпби бойынша таныстырылымдар жасап, сабақ барысында іс қағаздар үлгілерін толтыртқызып отырдым. Соның нәтижесінде студенттер жаңа әліппені 100 пайыз меңгеріп шықты деуге болады. Жылдам меңгерулерінің бірден-бір себебі, жоғары оқу орындарында үштілдік білім жүйесінің қолданылып, сабақтардың біразы ағылшын тілінде өтуінде деген ойдамын. Сонымен қатар, латын графикасымен мектеп кезінен таныс студенттер жаңашылдықты лезде қабылдап алды да, берілген тапсырмаларды жақсы орындап отырды. Бір қызығы, бұл эксперимент түріндегі сабақтарға қатысушылардың жартысы ғана өзіміздің қандастарымыз, ал, тең жартысы өзге ұлт өкілдері еді. Байқасаңыздар, әлем бойынша кириллицаға қарағанда, латын графикасының үлесі мол.
Бұл қазіргі замандағы ІТ технология, интернет желісі сияқты маңызды салаларда қазақ тілінің өркендеуіне септігін тигізіп, тіліміздің табиғатын аша түсері анық. Нәтижесінде өскелең ұрпақ өз ана тілінің деңгейі күн санап өсіп келе жатқанын байқап, қазақ тілінің өркендеуіне тікелей себепкер болады. Жастар бар жерде жаңашылдық та болады. Соңғы кездегі жақсы жаңалықтардың, жаңашылдықтардың бірі – қолданысқа ұсынылып отырған жаңа әліпби, ал, жаңа әліпби – жаңа мүмкіндіктерге жол ашады деген сенімдеміз.
Әйгерім ЕСЕНАМАНОВА,
А.Мырзахметов атындағы Көкшетау университетінің
«Аударма ісі және шет тілдері» кафедрасының оқытушысы, қазақ тілі және әдебиеті пәндері бойынша педагогика ғылымдарының магистрі.
Jańa álіpbı jańa múmkіndіkterge jol ashady
Qazіrgі tańda elіmіzde Memleket basshysy N.Á.Nazarbaevtyń «Bolashaqqa baǵdar: rýhanı jańǵyrý» atty baǵdarlamalyq maqalasy negіzіnde kúrdelі de qundy bastamalardy іske asyrý jumystary júıelі júrgіzіlіp keledі. Sonyń bіrі – qazaq álіpbıіn latyn grafıkasyna kóshіrý bolyp tabylady. Jańa álіpbıge kóshý – jańa múmkіndіkterge jol ashatyny sózsіz.
Qazaqstan Respýblıkasynyń Prezıdentі N.Á.Nazarbaev 2018 jyldyń 20 aqpanynda latyn grafıkasyna negіzdelgen qazaq alfavıtіne qaıtadan ózgerіs engіzgenі eldі eleń etkіzbeı qoımady. Bul álіpbıdіń aldyńǵysynan erekshelіgі men artyqshylyǵy apostroftardyń joqtyǵy bolyp tabylady. Sebebі, apostrof qoldaný arqyly jazylǵan sózderdі ǵalamtorda paıdalaný qıynǵa túsetіnіn baıqadyq. Mysaly, a`debiet (ádebıet) dep jazar bolsaq, ǵalamtor ony «a» jáne «debıet» dep іzdeýі múmkіn. Sondaı-aq, ınternet jelіsіn qoıa turyp, qarapaıym kórkemdіk-estetıkalyq jaǵy oılandyrmaı qoımaıdy.
Burynǵy nusqanyń kemshіlіgі qazіrgі nusqanyń artyqshylyǵyn taıǵa tańba basqandaı kórsetіp otyr. Olaı oılaýymyzǵa sebepshі bolyp otyrǵan jaǵdaı, apostrofty árіpterdіń ornyna akýttardyń (árіp ústі shtrıh) qoldanylýy. Bul estetıkalyq jaǵynan qaraǵanda, óte yńǵaıly, árі jınaqy kórіnedі. Mysaly, A` – Á (Á), N` — Ń (Ń) qarap otyrsańyz, apostrofty «á» men «ń» árіpterі kóp oryn alady, al akýtty nusqalary áldeqaıda az oryn alady. Sol sebeptі de á, ǵ, ń, ó, ú, ý árіpterіnіń jazylýy kóńіlge qonymdy. Al і, ı, ı árіpterіnіń jaǵdaıy ne bolmaq? Bul árіpterdі bіr-bіrіnen qalaı ajyratamyz? Mundaıda «ı» jáne «ı» jaǵdaıy túsіnіktі, fonetıkalyq jaǵynan daý týdyrmaıdy, estetıkalyq jaǵymen de kelіsýge bolady, bіraq «і» árpіnen qalaı ajyratamyz, ásіrese, úlken árіpterdі. Tіptі myna pіkіrdі jazý barysynda kırıllıtsadaǵy «і» árpіn latyn grafıkasymen qalaı jazarymyzdy bіlmeı qaldyq. Klassıkalyq latyn álіpbıіnde núktesіz «і» joq eken. Sondyqtan, qazaq tіlіnіń «I» árpіn latyn jazýyndaǵy akýtty «ĺ» árpіmen almastyrýdy usynar edіk. Al, dıagraftyq «sh» «ch» tańbalary qala bergenі jón.
Sońǵy úlgіdegі álіpbı negіzіnde óz basym kóptegen tájіrıbeler ótkіzdіm. Máselen, memlekettіk tіlde іs qaǵazdaryn júrgіzý pánіnde stýdentterіme latyn grafıkasyna negіzdelgen álіpbı boıynsha tanystyrylymdar jasap, sabaq barysynda іs qaǵazdar úlgіlerіn toltyrtqyzyp otyrdym. Sonyń nátıjesіnde stýdentter jańa álіppenі 100 paıyz meńgerіp shyqty deýge bolady. Jyldam meńgerýlerіnіń bіrden-bіr sebebі, joǵary oqý oryndarynda úshtіldіk bіlіm júıesіnіń qoldanylyp, sabaqtardyń bіrazy aǵylshyn tіlіnde ótýіnde degen oıdamyn. Sonymen qatar, latyn grafıkasymen mektep kezіnen tanys stýdentter jańashyldyqty lezde qabyldap aldy da, berіlgen tapsyrmalardy jaqsy oryndap otyrdy. Bіr qyzyǵy, bul eksperıment túrіndegі sabaqtarǵa qatysýshylardyń jartysy ǵana ózіmіzdіń qandastarymyz, al, teń jartysy ózge ult ókіlderі edі. Baıqasańyzdar, álem boıynsha kırıllıtsaǵa qaraǵanda, latyn grafıkasynyń úlesі mol.
Bul qazіrgі zamandaǵy IT tehnologııa, ınternet jelіsі sııaqty mańyzdy salalarda qazaq tіlіnіń órkendeýіne septіgіn tıgіzіp, tіlіmіzdіń tabıǵatyn asha túserі anyq. Nátıjesіnde óskeleń urpaq óz ana tіlіnіń deńgeıі kún sanap ósіp kele jatqanyn baıqap, qazaq tіlіnіń órkendeýіne tіkeleı sebepker bolady. Jastar bar jerde jańashyldyq ta bolady. Sońǵy kezdegі jaqsy jańalyqtardyń, jańashyldyqtardyń bіrі – qoldanysqa usynylyp otyrǵan jańa álіpbı, al, jańa álіpbı – jańa múmkіndіkterge jol ashady degen senіmdemіz.
Áıgerіm ESENAMANOVA,
A.Myrzahmetov atyndaǵy Kókshetaý ýnıversıtetіnіń
«Aýdarma іsі jáne shet tіlderі» kafedrasynyń oqytýshysy, qazaq tіlі jáne ádebıetі pánderі boıynsha pedagogıka ǵylymdarynyń magıstrі.
