(Қаз-қалпында)
Жападан жалғыз үйде отырған соң теледидардың құлағын бұрап қалып едім, әсем әуенді, жүрекке жылы тиер сазды да мұңлы ән бөлме ішін кернеп кетті. Таныс әуен, таныс дауыс.
…Ыстық қой кім-кімге де әке деген,
Суыққа шалындырмай мәпелеген.
Өмірдің соқпағымен өрге тартып,
Алдымен адам бол деп жетелеген…
Иә, десейші, кім-кім де әке қадірін ерте күннен біліп өскен жандармыз ғой біз. Жалғыз мен емес, осынау солтүстік өңірдегі қаймағы бұзылмаған Тайынша ауданына қарасты Қарағаш ауылында туып-өскен, бүгінге дейін ұрпақтары жақсы істерін жалғастырып келе жатқан, өкінішті дейтіндей-ақ, бертінірек бақилық болған азаматтардың әкелер жайлы айтқан аманаттары әлі күнге ел есінде.
–Шіркін, заман-ай, – дейтін, ол уақытта біздің жастау кезіміз ғой, ертеректе елдегі көнекөз қарттардың бірі, соғыс және еңбек ардагері, марқұм Шайхислам ақсақал, Шайқы Уәлиев, – осы жасқа дейін біз басымыздан не өткізбедік, не көрмедік. Кешегі шал-шауқан, кәрі-жасты, шиеттей бала-шағаға дейін қынадай қырған ашаршылық жылдарды, одан қалды кейінгі ұжымдастыру науқанын да, ел басына алапат болып тиген, аждаһадай аранын ашқан қантөгіс соғысты да, тың және тыңайған жерлерді игеру кезіндегі солақай саясатты, бертінгі тоқырау кезеңнің де, бәр-бәрін ел-жұртпен бірге көріп, мойнымызға түскен атан жүкті иық тірестіре көтере білдік емес пе?!
Шәкең айтқандай, әңгімені тағы да әріден қозғасақ, ел басына қара бұлт болып үйірілген сонау сұрапыл соғыс жылдарының өзінде іргесі шайқалмаған Қарағаш ауылынан ғана ұзын-ырғасы жүзден астам ер азаматтар (нақтысы 125 адам) қолына қару алып, қан майданға аттанса, солардың көбісі (68-і) ұрыс даласында мерт болып, туған елден шалғайда, жат жерде топырақ бұйырған екен. Ал, қанды қырғын соғыстан аман қайтса да, бір-бір аяқтан айырылған Мұхаметжан Жомартов пен Зейнеш Салықбаев, оның інісі Қабия Салықбаев, Сәңкібай Есімов, Боранбай Балапанов, Серғазы Құлтанов, Ғазез Әбішев, Шалабай Балғабеков, Ахметжан Әбділманов, Нығметолла Құлтанов, Шариполла Қасымов, Балғожа Сұлтанов, менің әкейім Көшкен (Ғұмар) Зікірияұлы, туған інілері Сейфолла мен Хаймолла, ағайынды Есболат пен Тасболат Байшағыровтар, Досмұқан Есмұқанов, тағы басқалары туған ауылдың көркейіп, өсіп-өркендеуіне өздерінің ақтық демі біткенінше, хал-қадерінше үлестерін қоса білді.
Міне, сонда Құдай қосқан қосағын, өздерінің жүрегі қалап, сүйген ер азаматтарды майданға аттандырып жатып қыз-келіншектер олардың туған жерге аман-сау оралуын, ілгергі күнде жұмыр жер бетінде бейбіт тыныштық заманның орнауын Тәңірден мың сан жалбарына тілеуші еді. Тап сол жылдарғы адамзат баласының басына түскен қиыншылық кезеңді кейінгі ұрпақтар өлең тілімен былайша өрнектей-тұғын.
…Әлі есінде, біледі жұрт, біледі,
Ел басына қатер төнген жыл еді.
Қимастарын қан майданға ұзатып,
Қарс айырылған аналардың жүрегі…»
Иә, солай демекші, осы арада тағы айтпағым, бұрынырақта да жазғанымдай, ауылдағы тек бір ғана шаңырақ басына қара бұлттай үйірілген қайғы-қасіретті тілге тиек ете кетудің еш артықтығы жоқ қой деп ойлаймын. Мәселенки, ел ішінде абыз ақсақал атанған Жұмжұма атайдың соғысқа аттанған бес ұлының төртеуі бірдей ағайынды Мұхаметқали, Нұрғали, Набиғали (Нәбікен), Қинаятқали зұлым жауға қарсы жан беріскен ұрыстарда қаза болған екен. Ал, шалғайдағы сол жат жерде туған елден топырақ та бұйырмай, көмусіз, еш белгісіз қалған боздақтар саны қаншама десеңізші!..
Сондай-ақ, сонау соғыс жылдарында тылда тәуліктеп, тыным таппай жұмыс істеген Бірімжан Оқасов, Ерғали Жұмжұмаұлы, Махмет Есмұқанов, Әбділман Уәлиев, Аухат Мұқышев, Нұрғасым Әбдірахманов, Өтеген және Құлтан Қасымовтар, Құдыл (шын есімі Қабдулхамит) Бабаназаров, Маймақ Тиесов, Әлжан Шаймерденов, Қабдырәшит Шайқыжанов, Қасымғожа Жатаев, Сұлтан Жаров, Нұғымар Жүнісов, Сұлтан Рахин, жасы жүзден асып, дүниеден өткен, майдандағы жауынгерлерге жүйрік сәйгүліктер даярлаған Аяп Борсықов, Әбдікәрім, Сәдуақас, Алпыс, Көшен сияқты (аты, тегі есте қалмапты – автор.) ер азаматтардың жанқиярлық еңбегін қалай атап өтпеске. Сол еркек кіндіктілерден қалыспай күн-түн демей егінжай мен қырман басынан табылған ақжаулықты аналарымыз бен әжелеріміздің аруақтары разы болсын, есімдерін қалайша емірене еске алмасқа.
Соғыс жылдарында ерлердің орнын жоқтатпай тылда жанқиярлықпен еңбек еткен ауылымыздағы сандаған әйелдердің бірі – Даңқойдың бел баласы, есімі Көкше өңірі түгілі бүкіл республикамызға танымал ақын, жазушы, драматург, Ахмет Байтұрсынов атындағы сыйлықтың иегері, Көкшетау қаласының құрметті азаматы, сегіз қырлы, бір сырлы жігіт ағасы Төлеген Қажыбайдың туған анасы Жәнипа (ауыл адамдары ол кісіні Жәпен деп атайтын – автор.) шешей еді. Бертінірек сол ақын ағамыз анасының рухына арнап мынадай жыр шумақтарын арнаған екен.
Қара дауыл қақпамызды қаға-қаға қажыған,
Қайран ана, құт қотарған қара саба-қазынам.
Қуат күші сарқылғанда талбесікке таянып,
Құлағына күй байлаған қоңыр қобыз зарынан, – десе, әрі қарай:
Қара дауыл қаталсың-ау, жан біткенді жалмадың,
Қалаулыға жиі түсер батпанды зор салмағың.
Қажып, налып мына жасқа жеткенімше, япыр-ау,
Қайран Ана, құшағыңда неге ғана қалмадым?! – деп жүрек түкпірінен шыққан өз ойларын там-тұмдап жеткізіпті.
Сырт ағайындар «Даңқой» елін (шын есімі – Дәулетбек – автор.) шындығы сол «ақын-жазушылар мекені» деп тамсана да қызыға айтатындары да жұртшылыққа мәлім. Шынтуайтында кешегі күнгі атақты арыстарымыз: Сәбит, Ғабит, Бейімбет, Сәкен, Мағжан сияқты ойы терең, қаламы жүйрік сұңғыла азаматтарымызбен қатар үзеңгілес қызмет істеген, қазақ әдебиетінде өзіндік өшпес ізін қалдырған ақын Жақан Сыздықовтың есімін кімде-кім білмейді. Мұны айтып отырғанымыз, осы Жақан ағамыздың туған інісі Қажымұрат болса, аудармашы, жазушы Қажымұрат Сыздықов атақты Брест қамалын қорғаушылардың бірі. Екеуі де – Қарағаш ауылының тумасы.
Осы арада ауылымыздың төл перзенттері, ұзақ жылдар Көкшетау қаласында тұрып қызмет істеген неміс фашистерінің жойқын соғысының тап ортасында болған Бүркітбай Күшпаев пен Жанбай Байшағыров жайлы да тілге тиек етудің артықтығы жоқ деймін.
Мәселенки, Жанбай ағамыз соғыстан кейінгі жылдары Солтүстік Қазақстан, Көкшетау облыстық партия комитеттерінде бөлім меңгерушісі, Красноармеец және Көкшетау аудандары кеңесі атқару комитеттерінің төрағасы, Көкшетау облыстық ағаш сауда базасының директоры, ал, Бүркітбай Күшпаев – Көкшетау облыстық партия комитетінің нұсқаушысы, Көкшетау қалалық атқару комитеті төрағасының орынбасары, «Казтекстильторг» базасының директоры болып қызмет атқарды және ол «ІІ дәрежелі Отан соғысы», «Жапонияны жеңгені үшін» ордендері мен жиырмаға жуық медальдің иегері.
Иә, дейсің-ау, қанқұйлы соғыстың аласапыран жылдарында, майданның нақ ортасында, оқ пен оттың арасында жүріп, сол аталарымыз бен әжелеріміз ұрыстың сәл саябырсыған кезінде бір мезгіл уақыт тауып, туған елге, ағайын-туыс, бауырларына деген жүрек түкпіріндегі сағыныштарын білдіріп, ақ қағаз бетіне өздері кереметтей ақын болмаса да өлең жолдарын түсіріп, үшбұрышты хаттарын жолдап жатады екен. Майдан даласынан сағыныш сезімімен жазылған сондай сарғайған хаттардың көшірмесі бертінірек газет беттерінде де жарық көргендігін білуші едік.
Мақтанғаным емес, аруақтары риза болғай, менің әкейім Көшкен (Ғұмар) мен інісі Сейфолланың, әлгінде айтқан қаламдас ағамыз Төлегеннің әкесі Қажыбайдың (бұл кісі де соғыстан оралмаған – автор.) соғыс даласынан жолдаған тап сондай жыр шумақтарын бала кезіміз ғой, ауылымыздың көнекөз қариялары мен ақ жаулықты әжейлеріміз анда-санда болса да, бастары қосыла қалған жиындарда сыңси айтып отырушы еді. Сондай хаттардың бірінде әкейімнің:
Атыңнан айналайын Әбу, Сағит,
Атаң мен әжең екеуі отыр нағып.
Атаң мен әжелеріңді жүдетпеңдер,
Су әкеп, шай қайнатып, отын жағып, – деп ұзақ жазылған өлең жолдарынан осы төрт шумағы ғана есімде қалыпты. Өкініштісі, сол хаттың толық түпнұсқасы, жастау шағымыз ғой, ескермедік пе, сақталмапты. Ал, Әбу, Сағит дегені – менің туған ағаларым болатын.
Ел бертінге дейін жыр қылып айтып жүретін мына бір оқиғаны да баяндай кетейін. Әңгіме соғыстан аман-сау оралған, әйтсе де қолында мүгедектігі жөнінде тілдей қағазы бар ауылдас ағамыз Боранбай Балапанов хақында болмақ. Ол кісі басқалардай емес, партизан отрядында жауға қарсы шайқастарға қатысқан көрінеді. Сондай қырғын ұрыстардың бірінде ол қатты жараланады. Госпитальде жатып емделгенімен, ондағылар мұның мойын тұсынан тиген оқты (патронды) суырып ала алмайды. Әгәрки ала қалған күнде Боранбайдың тірі қалатынына күмәнданады. Сөйтіп, партизан ағамыз алған жарақатын елемей жүре береді. Тек әлденеше жыл өткенде барып әлгі тоттана бастаған «дұшпан патроны» өз-өзінен сусып түсіп қалады. Мұндай жағдайды бұрын-соңды естіп-көрмеген ауыл адамдары таңдай қағып, «Құдай өзі есіркеді» деп Борекеңнің мәрттігіне риза болысқан екен.
Иә, айта берсе, жаза берсе, мұндай хикаяттар өте көп. Ерлер есімдері ешқашанда ұмытылмайды деген осы. Ұлы Жеңістің 80 жылдық мерекесіне барша қазақстандықтардай менің жерлестерім де, солтүстік өңірдегі Қарағаш ауылының азаматтары да осы күннен қызу әзірленуде. Тап осыдан ширек ғасырдай бұрын орталықтағы орта мектептің жанында бұрынырақта орын тепкен аллеяға сонау сұрапыл соғыс жылдарында қойын-қонышына дейін мұздай қаруланған жаумен шайқаста мерт болған және елге аман-сау оралып, кейіндері о дүниелік болған ардагер ағаларымыз бен аталарымыздың есімдері қашап жазылған ескерткіш обелискі орнатылып, солардың аруақтарына бағыштап арнайы ас берілген еді. Мұның бәріне осындағы «Астық-Стем» жауапкершілігі шектеулі серіктестігі (директоры Сергей Звольский) ұйытқы болатын. Бүгіндері атаулы әр мереке сайын әсіресе, Ұлы Жеңіс күндерінде осы арада салтанатты митингтер өткізіліп, мектеп оқушылары, ауылдың бүкіл тұрғындары жиналып, обелиск түбіне гүл шоқтарын қойып, бастарын иіп, тағзым етуді дәстүрге айналдырған.
Иә, уақыт деген жүйрік қой. Өтеді де, кетеді. Бірақ, еліміздің тәуелсіздігі мен бостандығы жолында қасық қандарын аямай, шәйіт болған ерлер есімдері еш уақытта ұмытылмайды, ұмытылмақ та емес. Өйткені, бүгінгі ұрпақ олардың жақсы істерін әрі қарай жалғастыратындықтарына сенімдіміз. Олай болса:
Тағдырдың кеуде тосып сынбасына,
Біз үшін түскен майдан ордасына.
Алаңсыз сауық-сайран, шалқып жүрміз,
Біз бүгін әкелердің арқасында, – деп өмірден ерте өткен әкелеріміз бен аталарымыздың рухына бағыштап, бас иетіндігіміз де сондықтан!
Сайлау КӨШКЕНҰЛЫ,
Қарағаш ауылының тумасы,
Қазақстанның құрметті журналисі,
еңбек ардагері.
Көкшетау қаласы.
