Латынша жазып, оқуды үйрене берейік!

Аа-Әә, Оо-Өө дауысты дыбыстары

Сингармонизм заңы – дауысты дыбыстардың үндесуі және сөздегі сөз бен  қосымшалардағы дауыссыз дыбыстардың бір-бірін ұқсата әсер етуі. Қазақтың төл сөздерінде не бірыңғай жуан, не жіңішке дауыстылар жазылады. Мысалы: жаттығу-лар, қарындаш-тар, бала-лар, ұшақ-тар.

Бірақ  кейбір кірме сөздер мен біріккен сөздерде аралас (жуан және жіңішке) дауыстылар кездеседі.

Қосымша  сөздің соңғы буынына үндесіп жалғанады. Яғни, сөздің соңғы буыны жуан немесе жіңішке  болса, жалғанатын қосымша да жуан немесе жіңішке  болады. Мысалы: dúken+de, qala+da

1-тапсырма: Дұрыс жалғауды таңдаңыз.

Dúken (-de, -te) kіtap satylady.

Bala (-lar, -ler) dala (-ta, -da) oınap júr.

Onyń kóıle (-kі, –gі) qyzyl.

Aǵam jumys (-qa, -ke) kettі.

Anam mektep (-te, -de) jumys іsteıdі.

Qala(da, ta) bıіk úı (-ler, -der) kóp.

Аа-Әә – дауысты дыбыстар. Аа – дауысты дыбыс тілдің қатысына қарай жуан дыбыс.  Латын әлібиінде Аа дыбысы ешбір өзгеріссіз жазылады.

Ж, ш мен и әріптерінің арасындағы а дыбысы жіңішке айтылғанымен, жазылуда а (яғни жуан) әрпі таңбаланады:

Әә – дауыстының ішінде тілдің қатысына қарай жіңішке дыбыс. Әә-дыбысын айтқанда тіл алға жылжып, тіл алды сүйірленеді. Латын әлібиінде  Әә-дауысты дыбысы акут арқылы жазылады.  Мысалы: ән, әдемі, әуежай.

Ә дыбысы А дыбысының жіңішке түрі.

Салыстырайық: А-жуан дауысты. Ә-жіңішке дауысты.

Жазу емлесі

2-тапсырма. Сингармонизм заңына сәйкес а, ә дыбыстарының тиістісін қойыңыз.

…ріптес                                                               …қша

…қпарат                                  А                       …депті

…уен                                         Ә                         …удан

…уа                                                                        …рыз

…скер                                                                     …уежай

…ғаш                                                                     …діс

…кімшілік                                                            …қылды

3-тапсырма.

ӘНШІ                                            ДӘРІГЕР

БӘЙТЕРЕК                              СӘУКЕЛЕ

4-тапсырма. Берілген сөздердің дұрыс жазылғанын көрсетіңіз.

Жардем-жәрдем, әнұран-анұран,  жаңбыр-жәңбыр,  салем-сәлем,  арқашан-әрқашан, сауал-сәуал, шайнек-шәйнек, бәйшешек-байшешек, баспасөз- бәспасөз.

Оо – Өө  дауысты дыбыстары

Латын әліпбиінде Оо дыбысы өз қалпын сақтап қалады. Оо дауысты дыбысы Орыс тілінен енген сөздерде  Оо әрпі орын талғамайды. Мысалы: Кимоно, динамо,  кино.

Өө – дыбысы жіңішке үндесім  әуезбен дыбысталады.Үндесім дыбысталуына қарай жіңішке әуезді дауысты дыбыс. Өө – әрпі сөздің басқы буынында жазылады. Сөздің соңғы буынында жазылмайды. Өө-Оо дыбысының жіңішке  түрі. Мысалы: өкімет, өнер, төлем.

Сөздегі дыбыстардың жуан, жіңішкелігіне (о-ө) қарай сөз мағынасы өзгереді.

Bol-ból                             oz-óz                          soz-sóz

Boldy-bóldі                     or-ór                           sol-sól

Boz-bóz                           orys-órіs                    tor-tór

Qosh-kósh                       ot-ót                           tol-tól

5-тапсырма. Керекті (о,ө) дауысты дыбысты қойыңыз.

…rаmal, …leń, b…lme, …qýlyq, d…styq, …zen, …sіmdіk, …ralman, …rt, s…zdіk, m…r,  j…ldas,  d…star.

Ақмола облысы ішкі саясат басқармасының

«Ақмола облыстық оқу-әдістемелік орталығы» МКМ