Әрбір қазақстандықтың санасында Конституция күні Қазақстан Республикасының Конституциясы қабылданған тарихи күнмен байланысты. 1995 жылғы 30 тамызда республикалық референдумда Қазақстан Республикасының Конституциясы қабылданды, ол біздің еліміздің дамуындағы үлкен бетбұрыс болды.
Қазақстан Республикасының Конституциясы – бұл елдің негізгі Заңы, ол қазақ халқының ерік-жігерін және оның демократиялық, құқықтық және әлеуметтік мемлекеттің қалыптасуына деген ұмтылысын көрсетеді. Конституция ел азаматтарының негізгі құқықтары мен бостандықтарының тізімін анықтайды, адам мен оның өмірін ең жоғары мемлекеттік құндылықтар ретінде бекітеді.
Қазақстан Конституциясы әлемдік құқықтық ойдың озық жетістіктерімен ұштастыра отырып, қазақ халқының сан ғасырлық бай тәжірибесі мен даналығын бойына сіңірді. 1917 жылы 21 қарашада «Қазақ» газетінде Алаш партиясының бағдарламасында жарияланған. Оны сол кездегі көрнекті саяси қайраткерлер Әлихан Бөкейханов, Ахмет Байтұрсынов, Міржақып Дулатов және басқалар жасаған. Бұл бағдарлама бойынша Ресей федералды демократиялық республика болуы керек еді. Осы федерацияға кіретін әрбір жеке мемлекет бірдей құқықтармен, мүдделермен дербес басқарылуы керек еді. Биліктің заң шығарушы, атқарушы және сот тармақтарына бөліну қағидаты жазылды. Бағдарлама теңдік жариялады. Бірақ, оны орталық билік қабылдаған жоқ. Алайда, бұл біздің елімізде институционализмнің қалыптасуында маңызды рөл атқарды.
Қолданыстағы Конституция қабылданғанға дейін Қазақстанда оның тарихында тағы бірнеше Конституция болған. Олардың алғашқысы 1926 жылы қабылданған Қазақ АССР Конституциясы болды. Ол РСФСР Конституциясын ескере отырып әзірленді, өйткені, сол кезде Қазақстан осы республиканың бір бөлігі болды. Бірінші Конституцияға сәйкес, Қазақстан РСФСР құрамындағы тең құқықты республика болды. Елдің басқару нысаны мен мемлекеттік құрылымы, сондай-ақ, саяси режим, заң шығарушы және атқарушы биліктің құрылымы және тағы басқалары бекітілді.
Қазақстандағы конституционализмнің дамуына әсер еткен алғашқы Конституция – бұл 1936 жылғы 5 желтоқсандағы Конституция. Ал, келесі Конституция 1937 жылғы 26 наурызда кеңестердің Х жалпықазақ съезінде қабылданған құжат болды. Бұл құжат КСРО шеңберінде Қазақстанның басқа республикалармен ерікті бірлестігін бекітті. Сондай-ақ, республиканы басқару қалай жүзеге асырылатынын және қандай мәселелер республикалық билік органдарының, ал, қандай мәселелер одақтық органдардың қарауында болатынын айқындады. Бұл Конституцияның бұрынғыдан айырмашылығы, ел азаматтарының құқықтары мен міндеттеріне көбірек көңіл бөлінді. Мысалы, құжат азаматтардың еңбек пен дем алуға, ауырған және еңбекке қабілеттілігінен айырылған жағдайларда қамтамасыз етуге, зейнетақымен қамтамасыз етуге, денсаулықты қорғау құқығын бекітті. Сонымен қатар, конституция тұрғындарға сөз бостандығына, жиналыстар мен демонстрацияларға, жеке тұлға мен үйге қол сұғылмаушылыққа, сондай-ақ, жеке хат алмасуға кепілдік берді.
1978 жылы осы Конституцияның орнына жаңасы қабылданды. Бұл құжатта Қазақстан халқы 3 сыныпқа, шаруалар, жұмысшылар және еңбек интеллигенциясына бөлінді. Ал, билік пен басқарудың барлық органдарының үстінде Қазақ КСР Коммунистік партиясы тұрды. Бұл конституция мемлекеттің жаңа негізгі құжатын қабылдаған 1993 жылға дейін күшінде болды. Кеңес Конституциясының осы мемлекеттердің тәуелсіздік алуы жағдайында әкімшілік-аумақтық шекаралардың заңды ресімделуін, мемлекеттік мүліктің бейбіт бөлінуін қамтамасыз етудегі тарихи рөлін атап өту қажет.
Тәуелсіздік таңы атқанда Қазақстанның алдында оның конституциялық моделін анықтау бойынша архивтік міндет тұрды. Жас мемлекеттің тағдыры, оның түбегейлі реформалар жүргізу және әлемдік қоғамдастықтың тең құқылы мүшесі болу қабілеті осыған байланысты болды. Сөйтіп, Қазақстанның жаңа тарихында екі Конституция қабылданды: 1993 және 1995 жылдар. Осыған байланысты елде екі Конституцияны бірінен соң бірін қабылдау қажеттілігі туралы әртүрлі ғылыми пікірталастар болды. Бірақ, бұл тұста Кеңес Одағының ыдырауы қарсаңында қалыптасқан республикадағы қоғамдық-саяси және әлеуметтік-экономикалық жағдайды негізге алу керек.
Қазақстан үшін тағдыр шешті оқиға 1990 жылғы 24 сәуірде Қазақ КСР Президенті лауазымының құрылуы болды. Тәуелсіздік қарсаңындағы бұл құқықтық шешім Қазақстандағы мемлекеттік биліктің сабақтастығы мен орнықтылығын қамтамасыз етті. Сол жылы Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесінің қамқорлығымен жаңа Негізгі заңның жобасын әзірлеу үшін жоғарғы комиссия құрылды. Жоба бойынша жұмыс екі жарым жылдан астам уақытқа созылды. Осылайша 1993 жылғы 28 қаңтарда Қазақстанның Жоғарғы Кеңесі тәуелсіз Қазақстанның алғашқы Конституциясын қабылдады. Онда жалпы әлемдік Конституциялық стандарттарға сәйкес келетін, әсіресе, азаматтардың ақиқаты мен бостандығына қатысты нормалар аз болған жоқ. Сонымен қатар, бірінші Конституцияның кейбір ережелері 1995 жылғы Конституцияны әзірлеу кезінде алынды. Дегенмен, 1993 жылғы Негізгі Заңды талдағанда, оның толық еместігі, сәйкессіздігі және кейбір жағдайларда негізсіз ымыраға келгендігі айқын еді. Біздің тәуелсіз мемлекетіміздің алғашқы Конституциясында үкімет туралы тек 5 бап бар, онда жалпы ережелер көрсетілгенмен өкілеттіктері көрсетілмеген. Қолданыстағы Конституцияда Министрлер кабинетінің негізгі өкілеттіктерін бекітетін жеке, 66 бап бар. Мәселен, Үкімет Президентпен және Парламентпен қатар заң шығару бастамасы құқығына ие. Ол өзінің құзыретіне кіретін барлық мәселелер бойынша заң жобаларын әзірлеуге және оларды Парламенттің қарауына енгізуге құқылы, олардың орындалуын қамтамасыз етуге міндетті. Бұл ретте Конституция-да көрсетілген өкілеттіктер толық болып табылмайды. Біз бірге жаңа ел құрдық. Мұнда Шығыс пен Батыс мәдениетінің ортақ тілі табылды. Соған қарамастан, оның идеялары, ережелері мен нормалары этносаралық және конфессияаралық бейбітшілік жағдайында елдің тұрақты эволюциясын, жалпы қабылданған және ұлттық құндылықтарды сақтау мен нығайтуды, адам мен азаматтың құқықтары мен бостандықтарын қамтамасыз етуді, нарықтық экономиканың сенімді дамуын, дәйекті кезең-кезеңімен демократияландыруды, халықтың әл-ауқатының біртіндеп артуын, мемлекеттік органдардың келісілген жұмыс істеуін, елдің халықаралық аренада танылу деңгейінің өсуін қамтамасыз етті.
Қазақстан Республикасы өзінің сан ғасырлық тарихының күрделі кезеңінен табысты өтті. 1995 жылғы көктемде ҚР Конституциясының жобасын жедел әзірлеуді Республиканың Тұңғыш Президенті-Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың басшылығымен және тікелей қатысуымен тәжірибелі маман-заңгерлер жүзеге асырды. Бұл құжатты Қазақстан халқы Ассамблеясы мақұлдады. Кейіннен «халықтық сараптама» нәтижелері бойынша құжаттың мәтінін түзету арқылы келіп түскен ұсыныстарды барынша ескере отырып, халықтың талқылауынан өтті. Жартысынан көбі, атап айтқанда 55 мақала 1100 түзетулер мен толықтырулар енгізді. 1995 жылғы 30 тамызда өткен референдумға республиканың
8 миллион 91 мың 715 азаматы (дауыс беруге арналған тізімдерге енгізілген барлық адамдар санының 90,58 пайызы) қатысты. Жаңа конституция жобасын қолдау үшін 7 миллион 212 мың 773 адам немесе дауыс бергендердің 89,14 пайызы, 800 839 адам немесе 9,9 пайызы сөйледі. 78 мың 103 бюллетень жарамсыз деп танылды. Сөйтіп, 1995 жылғы 30 тамызда қазақстандықтар бүкілхалықтық референдумда өз еріктерін білдірді. Осы уақыттан бастап Қазақстандық конституционализмінің қалыптасуының жаңа кезеңі басталды. Оған сәйкес қоғамдық келісім, саяси тұрақтылық, бүкіл халықтың игілігі үшін экономикалық даму және қазақстандық патриотизм басты орынға қойылады. 1995 жылғы ҚР жаңа Конституциясы басты назарды – бейбітшілік пен тұрақтылықты қамтамасыз етуге, азаматтарды қоғамға біріктіруге, орын алған қайшылықтар мен теңгерімсіздіктерді жоюға, адамдардың өз болашағына деген сенімділігінің кепілі болуға аударды. Тәуелсіздік жылдарында Қазақстан көпвекторлы, мазмұнды және өте күрделі жұмыстың өз тәжірибесін жинақтады. Қолданыстағы ҚР Конс-титуциясы 1990 жылғы 25 қазандағы Қазақ КСР Мемлекеттік Егемендігі туралы Декларацияны, 1991 жылғы 16 желтоқсандағы Қазақстан Республикасының Мемлекеттік тәуелсіздігі туралы Конституциялық заңды қамтитын 1990-1993 жылдардағы кезеңдегі конституциялық құқық шығармашылығы тәжірибесін ескере отырып әзірленді. 1995 жылы Қазақстан халқы жаңа Конституцияға қазіргі Қазақстан Республикасы туралы өз идея-сын енгізді.
Бүгінгі таңда Негізгі Заң – біздің Конституция – Қазақстанның XXI ғасырдағы табысты жолының іргетасы болып табылады. Конституция – біртұтас бүкілхалықтық ерік-жігердің құрылуы. Негізгі Заңның арқасында біз тарихи дәуірлердің шетін сенімді еңсердік. Ежелгі қазақ жерінде тұңғыш рет тұрақты, мықты, гүлденген мемлекет құрылды. Қазақстан азаматтары бейбітшілік пен достықта Тәуелсіздіктің ортақ күшімен өмір сүруде. Қазақстан халқы Ассамблеясының, әлемдік діндер лидерлерінің съездерінің өсіп келе жатқан рөлі – осының бәрі жалпыға ортақ келісімнің құнарлы негізі.
Конституция барлық қазақстандықтарға тең мүмкіндік берді. Тәуелсіздіктің 30 жылы ішінде біз табысты экономика құрдық. Бүгінде Қазақстан әлемнің неғұрлым серпінді дамып келе жатқан 50 елінің қатарына нық сеніммен кіреді. Ғасырлар тоғысында біз әлемдегі ең жас, ХХІ ғасырдағы жалғыз елордамыз Нұр-Сұлтан қаласын салдық. Біздің айбынды Астанамыз Қазақстанды тәуелсіздіктің ерекше рухымен, жеңістер мен жаңа жетістіктер рухымен бекемдеді!
Нұр-Сұлтан бүкіл әлемді жүздеген жылдар бойы таң қалдыратын болашақтың мегаполисі. Барлық қалаларда, аудан орталықтарында, ауылдарда жаңа ауруханалар ашылып, заманауи мектептер салынуда. Тіпті, жаһандық дағдарыс жағдайында да мемлекет жалақы мен зейнетақыны арттырады. Біздің барлық жетістіктерімізге бірлік, қоғамдағы келісім, ел Конституциясының басты құндылықтарын берік ұстануымыздың арқасында қол жеткізілді.
1995 жылы қабылданған Конституция қазақстандық мемлекеттіліктің дамуының іргетасын қалады, адам құқықтары мен бостандықтарын бекітті. Халықаралық қауымдастық мойындаған қазақстандық қоғам дамуының бірегей моделі Қоғамдық келісім мен тұрақтылық, экономикалық даму және Қазақстан халқының ортақ тағдыры туралы конституциялық ережелерді мүлтіксіз сақтаудың арқасында мүмкін болды. Өткен жылдар ішінде республика Конституциясы өзінің жоғары тиімділігін көрсетті, бейбітшілікті, келісімді және елдің үдемелі дамуын, қазақстандықтардың әл-ауқатының деңгейін арттыруды, болашаққа ұмтылған мемлекетке деген сенім мен құрметтің өсуін қамтамасыз етті.
Қазақстан Республикасы Конституциясының идеялары, ережелері мен нормалары этносаралық және конфессияаралық бейбітшілік жағдайында елдің тұрақты эволюциясын, жалпы қабылданған және ұлттық құндылықтарды сақтау мен нығайтуды, адам мен азаматтың құқықтары мен бостандықтарын қамтамасыз етуді, нарықтық экономиканың сенімді дамуын, дәйекті кезең-кезеңімен демократияландыруды, халықтың әл-ауқатын біртіндеп арттыруды, мемлекеттік органдардың келісілген жұмыс істеуін, елдің халықаралық аренада танылу деңгейінің өсуін қамтамасыз етеді.
Роза БУКТУГУТОВА,
тарих ғылымдарының докторы,
Абай Мырзахметов атындағы
Көкшетау университетінің доценті.
