Сібір жарасы ауруы ерте заманнан белгілі, бірақ, аурудың ағымының клиникалық көрінісін сипаттай отырып, ауруды мұқият зерттеуді осыдан 230 жыл бұрын Петербург дәрігері С.Андриевский бастаған.
1786 жылы ол жұмбақ аурудың себебін анықтау және бұл аурудың алдын алу және тиімді емдеу жолдарын табу үшін экспедиция ұйымдастырды. С. Андриевский екі жыл бойы Челябі төңірегіндегі казак ауылдарын аралап, Сібірдегі бұл ауру туралы мәліметтер жинады.
1788 жылы фон Шехофер, судья Оловянников және дәрігер В. Жуковскийдің қатысуымен өлген жануардың карбункулынан алынған сібір жарасының таяқшалары бар сарысуды шынтақ аймағына тілік жасап, өзіне егеді. Ол өзіне жұқтырған ауруы асқынбай тұрған кезде аурудың ағымын сипаттаған, жазбалар парағын өзі толтыра берді. Сонымен, С.Андриевский сауыққаннан кейін тәжірибе мен жазбаларға сүйене отырып, ауру малдан адамға жұғатын сібір жарасының жұқпалы және зооноздық сипатын нақты дәлелдеді.
Сібір жарасы – Bacillus anthracis қоздыратын, септицемиямен, терінің, ішектің, өкпенің, лимфа түйіндерінің зақымдануымен және ауру жануарлардың өлуімен сипатталатын, жануарлар мен адамдардың көптеген түрлерінің аса қауіпті, жіті септикалық ауруы. С.Андриевский аурудың жұқпалы екенін дәлелдеп, сол кезде Орал мен Сібірде кең таралғанын ескере отырып, «Сібір жарасы» деп атаған. Сібір жарасының қоздырғышы қолайлы жағдайда топырақта, көңде, суда және басқа да қоршаған орта объектілерінде спора немесе капсула түрінде ондаған, жүздеген жылдар бойы сақталады. Сібір жарасының қоздырғышының споралары өте тұрақты – олар ыдыраған патологиялық материалда өлмейді, суда жылдар бойы, топырақта ондаған жылдар бойы сақталады. 120-140°С құрғақ қыздыру оларды 2-4 сағатта, ал, 120°С-та автоклавта 5-10 минуттан кейін, қайнату 15-30 минуттан кейін өлтіреді.
Дезинфекциялау үшін ағартқыш ерітінділері, бейтарап кальций гипохлориті немесе белсенді хлор мөлшері, 8 проценттік ДП-2, 10 проценттік ыстық натрий гидроксиді, 10 проценттік йод монохлориді, 37 проценттік формальдегид аэрозоль, 20 проценттік сутегі асқын тотығы, 5 проценттік сірке қышқылы аэрозоль, 7 проценттік сутегі асқын тотығы ерітіндісі, 3 проценттік йод ерітіндісі қолданылады.
Жануарларға негізінен тамақ және су, қансорғыш жәндіктер, тыныс алғанда ауадағы споралар арқылы жұғады. Қоздырғыштың ағзадан шығу жолдары – секрециямен және бөлінділермен. Қоздырғыш Сібір жарасының спораларымен ластанған қоршаған орта объектілері арқылы (көң, төсек-орын, жем, үй-жайлар, күту заттары, шикізат және мал шаруашылығы өнімдері, топырақ) арқылы беріледі. Ең қауіпті таралу факторы – өлген жануардың өлексесі. Адамдар негізінен ауру малды сойғанда, сойылған малдың етімен тікелей жанасқанда немесе ауру малдың қаны сыртқы ортаға аққанда түзілетін сібір жарасының споралары бар ауаны жұтқанда жұқтырады.
Сібір жарасы – адам мен жануарлардың өліміне әкелетін өте қауіпті ауру. Ағымы мен клиникалық белгілеріне байланысты аурудың екі негізгі септикалық және карбункулез формасы байқалады. Патологиялық өзгерістердің локализациясы негізінде сібір жарасының тері, ішек, өкпе және ангинальды түрлері бөлінеді. Сонымен қатар, аурудың өткір, жедел, созылмалы және абортивті ағымы бар.
Жануарлардағы аурудың негізгі белгілері қозу, дене температурасының, жүрек соғысы мен тыныс алудың жоғарылауы және көрінетін шырышты қабаттардың цианозы түрінде байқалады. Жануар кенеттен құлап, құрысудан өледі. Кейде дене температурасының 42°C-қа дейін жоғарылауы, депрессия, тамақтанудан бас тарту, сиырлардағы лактацияның тоқтауы немесе күрт төмендеуі, қалтырау, жүрек қызметінің бұзылуы орын алады. Кейбір жағдайларда іш қату немесе қанды диарея көрініс табады. Қан несепте де кездеседі. Ісіну жұтқыншақ пен көмейде, мойында, кеудеде және іште болуы мүмкін. Жануарлар аурудың 2-3-ші күні өледі. Агония кезеңінде мұрын саңылауларынан және ауыздан қанды көбік сұйықтығы бөлінеді.
Жануардың сібір жарасымен ауыратынын көрсететін негізгі белгілердің бірі – өте жоғары температура және қанның ұйымауы. Жануарды сою кезінде бұл белгілер жануардағы мүмкін болатын сібір жарасы ауруын болдырмау үшін дереу ветеринарға хабарласуға негіз болады. Сібір жарасына күдіктенсеңіз, ешбір жағдайда сойылған малдың өлексесін кесуді жалғастырмаңыз.
Сібір жарасына күдік туғызатын жағдайларға малдың бұрынғы қолайсыз аумақта жайылған кезінде немесе жер қазу жұмыстарынан, нөсер жаңбырдан немесе су тасқынынан кейін кенеттен өлуі жатады. Қойдың тынысы ауырлап, қалтырап, дірілдейді, мұрын саңылаулары мен аузынан қанды көбік бөлінеді. Жылқы мен ірі қара малда қозу, одан кейін депрессия, ентігу, шырышты қабаттардың цианозы, температурасының 41-420С дейін көтерілуі байқалып, одан соң құрысу кезінде өледі.
Мәйіттердің тез ыдырауы, қатаңдықтың болмауы, төменгі жақсүйек кеңістігінде, ішек, шықшыт, іш аймағында қанды бөліністердің болуы мүмкін.
Сібір жарасының жануардың тірі кезіндегі диагностикасы жануар туралы мәліметтерді және осы ауруға тән клиникалық белгілерді жинау негізінде қойылады. Өлгеннен кейінгі диагноз қою үшін жануардың мәйіті жатқан жағынан кесілген құлақ немесе құлақтың кесілген жерінен алынған қан жағындысы зертханаға жіберіледі.
Құлақ екі жерден жіппен мықтап байланады және таңғыштар арасында кесіледі. Өлексенің кесілген жері күйдіріледі. Шошқа мәйіттерінен ісінген тіндердің және лимфа түйіндерінің аймақтары жіберіледі. Өлексені ашып-сою қарау кезінде сібір жарасына күдіктенсе, көкбауырдың бір бөлігі зерттеуге жіберіледі. Микроскопиялық зерттеу нәтижесі бойынша ветеринарлық зертхана бірден алдын ала жауап береді.
С. БАЙСЕЙІТОВ, Қ.СЫРМАНОВ,
республикалық ветеринариялық зертхананың қызметкерлері,
ветеринария ғылымдарының кандидаттары.
